Parasites nau’in halittu ne da ke rayuwa a jikin wasu halittun. Wasu parasites ɗin ba sa cutar da hallitun da suke nanne a jikinsu suke ci da sha daga gare su. Yayin da wasu kuwa suna girma ne, suna hayayyafa, ko ma su mamaye tsarin gabobin da kan sa hallitun da duke rakaɓe da su rashin lafiya, ta hanyar haifar da kamuwa da cututtuka daban-daban.
Parasites masu haifar da cututtuka babbar matsala ce a yankuna da wurare masu zafi na duniya. Zazzaɓin cizon sauro na ɗaya daga cikin cututtuka masu saurin kisa.
Alamomin cututtukan parasites
Alamomin cututtukan parasites sun bambanta dangane da nau’in parasite ɗin da ya haifar da cutar, a cewar wata kafa mai suna Mount Sinai Health System. Misali:
• Trichomoniasis
Cuta ce da ake ɗaukar ƙwayar cutar ta hanyar jima’i ta dalilin parasite, wanda sau da yawa ba ta haifar da wasu alamomi. A wasu lokuta, tana iya haifar da ƙaiƙayi ko gaba ya yi ja, da fitar wani ruwa da ba a saba gani ba daga al’aura.
• Giardiasis
Wannan na iya haifar da gudawa ko gurbacewar ciki ko yin bayan-gari mai maiko ko mai tauri sosai kamar busasshe.
• Cryptosporidiosis
Wannan ma na iya haifar da ciwon ciki da tashin zuciya da amai da ƙarancin ruwa da asarar nauyi da kuma zazzaɓi.
• Toxoplasmosis
Na iya haddasa da alamomi masu kama da na mura tare da kumburin lymph da ciwon tsoka ko raɗaɗin da zai iya wuce sama da wata ɗaya.
Ire-iren cututtukan parasite
Parasites na iya haifar da cututtuka iri uku a cewar kafar Medical News:
- Protozoa
- Helminths
- Ectoparasites
Protozoa
Protozoans kwayoyin halitta ne masu cell guda daya. Ba za a iya ganin su ba tare da microscope ba. Suna iya rayuwa a cikin hanji ko jini da kuma cikin tissues. Suna iya yaɗuwa ta hanyar gurɓataccen abinci ko ruwa ko cuɗanya tsakanin mutum-da-mutum ko ta cizon ƙwari. Akwai dubunnan nau’ikan protozoans daban-daban. Masana suna rarraba su gwargwadon yadda suke motsawa. Manyan nau’ikan da ke shafar mutane sun haɗa da:
• Amoeba
Amoebas na da ƙafafu na wucin-gadi ɗan lokaci (pseudopods) don motsawa. Wani nau’i na Amoeba, da ake kira Entamoeba histolytica (E. histolytica) na haifar da ciwon ciki.
• Ciliates
Ciliates suna amfani da gajerun ƙafafu masu kama da gashi (cilia) don motsawa da tattara abinci. Balantidium coli (B. coli) shi ne kawai nau’in ciliate da ke shafar mutane. Yana haifar da ciwon ciki shi ma.
• Flagelates
Flagellates suna amfani da tsari ɗaya ko da yawa kamar bulala (flagella) don motsawa da fahimtar inda suke. Giardia intestinalis na flagellate yana haifar da cutar giardiasis, kuma Trypanosoma brucei yana haifar da ciwon barci.
• Sporozoans (apicomplexan)
A cikin matakan girma, sporozoans ba su da ikon motsawa. Suna cin abincin da mutumin da suke jikinsa ya ci ya narke ko ruwan jikinsa. Nau’in sporozoan plasmodium yana haifar da zazzaɓin cizon sauro, Cryptosporidium kuma yana haifar da cryptosporidiosis.
Helminths
Helminths tsutsotsi ne na parasitic da ke rayuwa a cikin sashin gastrointestinal (GI). Fannin GI jerin ɓoyayyun gaɓoɓi ne waɗanda ke haɗe da juna daga baki zuwa dubura, har ma da ciki da ƙaramin hanji da babban hanji. Ana iya ganin Helminths a ido tsirara a cikin matakin girma. Suna girma daga sama da milli-mita 1 zuwa sama da mita 1 (ɗan kari kaɗan fiye da inci 39, wanda ya ɗan yi ƙasa da faɗin kofa). Manyan nau’ikan helminths da ke shafar mutane sun haɗa da:
• Flukes (Trematodes)
Flukes nau’in tsutsotsi ne da kan iya yaɗuwa ta hanyar gurbataccen ruwa ko dabbobin ruwa, kamar katantanwa, kaguwa da kifi. Akwai nau’ikansu iri-iri, kuma suna iya cutar da jini, mafitsara, hanta, huhu, hanji da sauran gaɓoɓin jiki.
• Tapeworms (Cestodes)
Tsutsotsi ne manya dogaye. Tsutsotsi ne da ke rayuwa a cikin hanji. Suna cin daga abubuwan gina jikin da mutumin da dauke da su ke samu daga cin abinci. Suna bazuwa ta hanyar yin ƙwai a cikin jikin mutum. Haka nan ƙwayayen suna yaɗuwa ta hanyar abinci da ruwa mai cutar ko naman da ba a dafa shi ba.
• Roundworms (Nematodes)
Roundworms ƙananan tsutsotsi ne masu ɗauke da ƙwayoyin cuta waɗanda ke rayuwa a cikin hanji. Suna yaɗuwa daga gurɓatacciyar ƙasa ko ƙasa mai ɗauke da cuta. Akwai nau’ikan tsutsotsin daban-daban.
Ectoparasites
Ectoparasite wasu kwari ne da ke rayuwa a wajen jikin halittar da suke rayuwa da a jikinta. Su ne vectors (wato ƙwari masu yaɗa cututtuka tsakanin dabbobi da mutane) waɗanda yawanci sukan yaɗa cututtukan ta hanyar jini. Yawancin halittun da ma’aikatan kiwon lafiya ke rarraba su a matsayin vectors suna cin abinci daga jini. Sun haɗa da wasu ƙwari da arachnids, irin su sauro da ƙuma da kaska da kwarkwata. Ga bayanin wasu daga cikin wannan nau’i:
• Fleas
Fleas ƙananan ƙwari ne marasa fuka-fuki tare da ƙarfafan ƙafafu na baya waɗanda suke amfani da su don tsalle mai nisa. Ƙwarin da suka kamu da cutar na iya yaɗa cuta lokacin da suka ciji wanda suke raye a jikinsa ko kuma idan aka aka haɗiye ƙuma mai cutar da gangar jiki.
• Lice
Ƙananan ƙwari ne wato kwarkwata waɗanda ke tafiya da rarrafe. Ƙwayoyin suna rayuwa a kan gashin kai da kusa da al’aura. Dukkan nau’ikan ƙwarin suna yaɗuwa daga mutum zuwa mutum ta hanyar kusanci, wanda zai iya haɗawa da jima’i ko raba amfani da kayayyaki kamar matashin kai ko tawul.
• Mites
Mites su ne ƙananan arachnids (arthropods masu ƙafa takwas) waɗanda suke cikin dangin gizo-gizo da kaska. Sun yi ƙasa da milli-mita 1 (ko kuma inci 0.04) Wasu nau’ikan ƙwarin na iya haifar da ciwon kai.
• Ticks
Ticks su ma ana kiran su da arachnids. Cizonsu yawanci ba ya haifar da ciwo ko ƙaiƙayi. Yawancin lokaci suna cizon ne sannan su shiga cikin fata. Suna da yawa a cikin dazuzzuka ko wuraren da ke da yalwar ciyawa.
Hanyoyin yaɗuwar cututtukan parasites
Marie, C., & Petri, W. A., Jr. (2023). Sun bayyana cewa ana iya yaɗa cututtukan parasites ta hanyoyi da yawa. Misali, ana iya yaɗa protozoa da helminths ta gurɓataccen ruwa ko abinci ko kuma sharar gida ko jini. Wasu na iya yaɗuwa ta hanyar jima’i. Wasu ƙwayoyin cuta suna yaɗuwa ta hanyar ƙwarin da ke kai-kawo, masu ɗauke da cutar. Misali, zazzaɓin cizon sauro yana faruwa ne ta hanyar parasitic protozoa da sauro ke yaɗawa yayin da suke cin abinci daga jikin mutane.
Waɗanda ke cikin haɗarin kamuwa da cututtukan parasite
Kowane mutum na iya samun kamuwa da cutukan parasites. Amma wasu keɓantattun mutane sun fi shiga cikin haɗarin fiye da wasu. Waɗannan rukuni na mutane na iya kamuwa da cututtukan idan:
- suna da tsarin garkuwar jiki mai rauni ko kuma sun riga suna da wata cuta
- rayuwa ko tafiya zuwa wurare masu zafi na duniya
- rashin tsaftataccen ruwan sha
- yin ninkaya a cikin tafkuna ko koguna inda Giardia ko wasu cututtuka suka yi kaka-gida
Ana iya kamuwa da cutar parasites amma babu alamomin cutar, ko alamomin na iya kin bayyana sai bayan dogon lokaci da kamuwa da cutar. Watakila kuma ba za a sami wata alama ba.
Ire-iren abincin masu haifar da parasites
Nau’in abincin gama gari wanda ke haifar parasites sun haɗa da:
- Ɗanyen kifi ko nama ko waɗanda ba su dahu ba.
- Ɗanyun ‘ya’yan itatuwa da kayan marmari ko waɗanda ba a wanke ba.
- Ɗanyun tsirrai na cikin ruwa, irin su bado.
- Nono da ruwan ‘ya’yan itace da ba a tace ba.
Abubuwan da ke haifar da cututtukan parasitic sun haɗa da:
- Ɓata lokaci a wuraren da ke da yawaitar parasites
- Gurɓataccen ruwa, abinci, ƙasa, jini ko najasa (kashi)
- Rashin wanke hannu kafin cin abinci ko shan abin sha
- Wanka ko wanka akai-akai
- Tsarin riga-kafi mai rauni
- Gurɓatattun cizon kwaro
- Ta hanyar jima’i
Hanyoyin gwaje-gwaje parasites
Ma’aikatan lafiya za su bincika jikin mutum. Za su lura da duk wani mummunan ƙaiƙayi ko alamomin cizo ko ƙuraje. Dangane da nau’in ƙwayar cutar, za su iya iya ganin su a kan gashi ko fata ko tufafi. Ana iya gano cututtukan parasites ta hanyoyi da yawa kamar yadda shafin yanar gizon Health Line suka lissafo:
• Fecal test
Gwajin fecal na taimakawa wajen gano kwayoyin cutar da ke shafar hanji. A cikin kwanaki da yawa, za a tattara samfurori uku ko fiye na bahaya don ma’aikatan lafiya su bincika. Ma’aikatan lafiyar za su kai samfuran zuwa dakin gwaje-gwaje, inda masu fasaha za su binciko ƙwayoyin cuta ko ƙwai (ova).
• Enteroscopy ko colonoscopy
Idan gwajin fecal bai iya tantance irin nau’in parasite ɗin da ake da shi ba, ma’aikatan lafiya na iya ba da damar yin enteroscopy ko colonoscopy. Waɗannan gwaje-gwajen suna amfani da ƙaramar kyamarar bidiyo a ƙarshen (endoscope) don duba cikin jiki. A lokacin da ake yin amfani da ƙwayar cuta, endoscope yana wucewa ta baki kuma ya wuce zuwa ƙaramin hanji. Yayin da ake yi wa colonoscopy, endoscope yana bi ta dubura kuma ya wuce cikin babban hanji. Ma’aikacin kiwon lafiya wanda ya ƙware a yanayin da ke shafar tsarin narkewar abinci (likitan gastroenterologist) yana yin waɗannan gwaje-gwaje.
• Gwajin jini
Ma’aikatan lafiya na iya tantance wasu cututtuka ta hanyar gwajin jini. Za su yi amfani da ƙaramar allura don ɗibar wani ƙanƙanin adadin jini. Sannan sai a gudanar da ɗaya ko duka biyun gwaje-gwaje masu zuwa:
Shanya jini
Za a sanya digon jini a kan faifan microscope a duba shi ta ƙarƙashin na’ura.
Serology
Ma’aikacin lafiya yana binciko ƙwayoyin riga-kafi ko antigens a cikin samfurin jini waɗanda ke nuna kasancewar takamaiman ƙwayoyin cuta. Kwayoyin riga-kafi su ne sinadaran da jiki ke samarwa don yaƙar cututtuka. Antigens baƙi ne a cikin jiki waɗanda ke sa tsarin garkuwar jiki ya mayar da martani don fitar da su daga jiki.
• Ɗaukar hoto
X-rays, Magnetic resonance imaging (MRI), ko computer axial tomography (CAT): Ana amfani da waɗannan na’urorin scanning (ɗaukar hoto) don bincika alamomin raunuka ko rauni a gaɓoɓin da ƙwayoyin cutar suka shafa.
Manazarta
Marie, C., & Petri, W. A., Jr. (2023, June 7). Overview of parasitic infections. MSD Manual Consumer Version.
Mount Sinai Health System. (n.d.). Intestinal parasites. Mount Sinai Health System.
Kinman, T. (2018, September 17). Parasitic infections. Healthline.
Medical News: (2022a, March 2). Types of human parasites and parasitic infections. Medical News