Kwai

Kwai dai wani ruwan sinadarin halitta ne wanda wasu halittu jinsin mata, suke yi musamman nau’in tsuntsaye, macizai, ƙwari, da wasu da yawa daga dabbobin ruwa kamar kifi da sauransu. Yanayin ƙwai dai mulmulalle ne kuma yawancin ɓawonsa na da ƙarfi musamman na tsuntsaye ban da na wasu ƙwari.

Kamar kifi kuwa ɓawonsa na da laushi haka ma kyankyaso da dai sauran su. Dabbobin da ke yin ƙwai suna yin shi ne lokaci bayan lokaci, akwai waɗanda kuma ƙoshi na sa su yi ƙwan kamar agwagwar rawa tana yin ƙwai ne lokacin sanyi da damina amma idan za ta dinga samun ƙoshi sosai fiye da ƙima  to za ta dinga yin ƙwai. To sai dai fa shi irin wannan nau’in ƙwan sai dai a ci kawai domin ba ya ƙyanƙyasuwa saboda ƙoshi ne ya kawo shi ba barbara ba.

Hallitun da ke yin ƙwai

Akwai nau’in halittu da dabbobin da suke yin kwai, wato zuriyar wadannan dabbobi ko halittu tana ci gaba da wanzuwa ne a doron ƙasa ta hanyar ƙwan da mafi akasari jinsin matan ke yi bayan haduwa ko barbara. Ga jerin wasu daga cikin ire-iren hallitun da suke yin kwai:

• Tsuntsaye

Mafi girman tsuntsayen da ke raye a halin yanzu su ne jiminai da ke Arewacin Afirka, waɗanda tsayinsu ya kai ƙafa 9 kuma nauyinsu ya kai kilo 350. Ƙwan jimina shi ne mafi girma a cikin kowane nau’in ƙwan tsuntsaye. A gefe guda kuma, mafi ƙanƙanta tsuntsayen su ne ƙudan zuma wanda ya fi yawa ƙasar Cuba waɗanda nauyinsu bai wuce gram 3 ba.

• Kada

Kada na daga cikin manya-manyan  mugayen dabbobi masu rarrafe a doron ƙasa. Da zaran waɗannan nau’in jinsin suka hadu, wato mace da namiji, sai matan suna sanya ƙwai da yawa a cikin gidan da suka haɗa mai lulluɓe da ganye da ƙasa da tsirrai don samar dumi ga ƙwayayen  har sai sun ƙyanƙyashe.

• Kunkuru

Kunkuru maso ruwa ne wanda yake ƙare yawancin rayuwarsa a cikin ruwa. Kunkurun teku na musamman wanda yakan fito bakin tekun ya yi ƙwai sai ya koma ruwa nan take. A gefe guda kuma, akwai nau’in kunkuru mai son ƙasa wanda ya fi son zama a ƙasa ko ma a cikin rami mai zurfi a lokacin zafi. Bugu da kari, duk kunkuru masu oviparous ne kuma suna yin ƙwai a cikin gidaje a kan rairayin bakin teku. Matan suna isa bakin tekun don yin ƙwai, yawanci kusan ƙwai 110 suke yi a lokaci ɗaya, kuma su rufe su da yashi sai su bar su a nan.

• Kwaɗi

Yadda waɗannan dabbobi ke haihuwar zuriyarsu ta musamman ce. Wani kwado namiji yakan doki mace da suka nitse cikin ruwa. Nan take sai ta zuba ƙwai a cikin ruwa wanda maniyyin da namiji ya saki a daidai wannan lokacin zai ƙyanƙyasar da ƙwayayen. Tadpole yana fitowa daga ƙwai bayan kwanaki 20 da yin shi. Adadin waɗannan tadpoles masu kyankyasuwa lokaci guda na iya kaiwa kusan 5000 ko ma fiye da haka, ya danganta da adadin ƙwayayen da mace ta yi.

• Kifi

Akwai hanyoyi guda biyu na haihuwa, waɗanda yawancin kifaye suka haɗa: hanyar yin ƙwai da hanyar haihuwa, inda zuriyar ke tasowa a cikin ƙwai a cikin jikin mace kuma suna ƙyanƙyashewa a ciki ma. Irin waɗannan nau’in kifaye ana kiran su ovoviviparous. Kifin mace na iya sakin dubunnan ƙwai a cikin ruwa waɗanda maniyyin namiji ke haɗe su nan da nan bayan an sake su. Duk da haka, kaɗan ne kawai daga cikin waɗannan kifaye suke zama manya, yayin da sauran ko dai su mutu ko kuma wasu su cinye su.

• Macizai

Wasu nau’ikan, kamar rattlesnakes, su ne ovoviviparous waɗanda ke haifar da raye-raye. Duk da haka, matsakaicin kaso na yawan waɗannan halittu masu rarrafe shi ne oviparous. Macen muciji tana yin kusan ƙwai 15-30 a lokaci ɗaya kuma tana ba da kariya ta hanyar ɓoye su a cikin gidajen da suka keɓe ko kuma ta dunƙule su don kai hari ga duk wani mai son ya addabe su.

• Ƙadangare

Mafi girman kadangare a doron kasa a halin yanzu shi ne Dodan Komodo mai nauyin fiye da fam 350, tsawonsu ya kai kusan kafa goma. Sabanin haka, kadangare mai rai shi ne nano hawainiya, wanda bai wuce inci daya ba! Matan kadangaru na ajiye ƙwayayen su a wani wuri na keɓe, suna watsar da su don ƙyanƙyasa da kansu. Adadin ƙwai na iya bambanta gwargwadon girman ƙadangaruwar, kama daga kusan 35-40 ƙananan ƙwai ko ‘yan manya.

• Dokunan ruwa

Yadda wannan nau’in kifi ke haɗuwa yana da ban sha’awa sosai. Suna yin rawar gaisuwa tare da abokiyar aurensu ta hanyar naɗe wutsiyoyinsu na farko da juna suna murzawa da juyawa cikin ruwa. Bugu da ƙari, waɗannan nau’in halittu suna da namiji wanda ke haihuwa. Matar ta jefa ƙwai a cikin jakar da aka samu a cikin namijin, sai namiji ya haɗe su kuma a bar su don ƙyanƙyasa.

• Ƙwari

Hanyoyin haihuwa a cikin ƙwari sun bambanta. Duk da haka, yawancin nau’i na oviparous, ciki har da ƙyanƙyasai da ƙuma kuma suna yin jima’i don samar da ƙwai masu ɗauke da ‘ya’yansu. Da zarar ƙwan ya ƙyanƙyashe, jariran da ke ciki za su sauya, inda suke zubar da fatar jikinsu don samun damar yin girma yadda ya kamata.

• Ƙaguwa

Kamar doki na teku, kaguwa suna sha’awar rayuwa a cikin ruwa mara zurfi. Sai dai akwai wasu nau’ikan kaguwa masu son ƙasa. Kaguwa, matan suna da kumburin ciki inda suke haɗa ƙwayayen da suka ɗauka. Mace matsakaiciya tana iya yin dubunnan ƙwai a cikin ruwa.

• Gizo-gizo

Waɗannan dabbobin nau’in oviparous suna saduwa da juna don ɗaukar ƙwayayen. Matar tana saka dubunnan ƙwai ta haɗa su cikin jaka guda ɗaya da aka yi da siliki da aka saka. Ana barin ƙwan gizo-gizo galibi don ƙyanƙyashewa da girma da kansa ba tare da kulawar iyayensu ba.

Ƙwai a matsayin abinci

Ƙwai tushen furotin da bitamin ne mai kyau. Zai iya zama ƙarin sinadari mai kyau ga tsarin abinci, idan mutum ya ci shi tsaka-tsaki. Yana da mahimmanci a dafa shi sosai yadda ya dace.

Mutane sun kwashe shekaru dubbai suna cin ƙwai. Akwai nau’ikan ƙwai da yawa, amma wanda da aka fi sani shi ne na kaza. Ƙwai ya ƙunshi bitamin da wasu sinadaran da yawa waɗanda ke da mahimmanci ga tsarin abinci mai lafiya. A wurare da yawa a duniya, ƙwai abinci ne.

A da, an yi ta cece-kuce game da ko kwai yana kara lafiya ko a’a, musamman ma game da cholesterol. Tunanin na yanzu, duk da haka, shi ne a yin amfani da ƙwai tsaka-tsaki yana da kyakkyawan tasiri ga lafiya, saboda yana kunshe da furotin da sauran muhimman abubuwan gina jiki.

Amfanin ƙwai ga lafiya

Bincike ya tabbatar da cewa ƙwai abinci ne mai gina jiki wanda zai iya ba da fa’idojin kiwon lafiya da yawa. Yana iya haɗawa da:

• Tsokoki masu ƙarfi: Sinadaran da ke cikin ƙwai na taimakawa wajen kiyayewa da gyara tantanin halittar jiki (tissues), har ma da tsoka.
• Lafiyar kwakwalwa: Ƙwai na ɗauke da bitamin da sinadaran minerals waɗanda ke da mahimmanci don ƙwaƙwalwa da inganta tsarin jijiyoyi suvyi aiki yadda ya kamata.
• Samar da kuzari: Kwai ya ƙunshi yawancin sinadarai da jiki ke buƙata don samar da kuzari.
• Tsarin riga-kafi lafiya: Vitamin A, bitamin B12, da selenium a cikin ƙwai su ne mabuɗan samar da ingantaccen tsarin garkuwar jiki don bunƙasar lafiya.
• Rage haɗarin cututtukan zuciya: Sinadarin choline a cikin kwai yana taka muhimmiyar rawa wajen wargaza amino acid homohomocystein, wanda zai iya haifar da cututtukan zuciya.
• Lafiyar juna-biyu: Ƙwai ya ƙunshi
  sinadarin folate, wanda zai iya taimakawa wajen hana nakasar haihuwa, kamar spina bifida.
• Lafiyar idanu: Sinadarin lutein da zeaxanthin da ke cikin ƙwai na taimakawa wajen hana cutar macular degeneration, babban abin da ke haifar da makanta mai alaƙa da shekaru. Sauran bitamin a cikin ƙwai kuma suna inganta ƙarfin idanu da gani.
• Rage nauyi da kariya: Sinadaran da ke cikin ƙwai na iya taimaka wa mutane su ji ƙoshi na tsawon lokaci. Wannan zai iya rage sha’awar abin ciye-ciye.
• Lafiyar fata: Wasu bitamin da minerals a cikin ƙwai suna taimakawa wajen inganta lafiyar fata da kuma hana rushewar tantanin halittar jiki. Tsarin garkuwar jiki mai ƙarfi yana taimaka wa mutane jin daɗi.

Domin samun alfanun da ƙwai yake da shi ga lafiyar jiki, yana da muhimmanci mutum ya ci shi tsaka-tsaki ba tare da wuce gona da iri ba. Ƙwai na ɗauke da sinadaran abinci kamar haka:

• Abinci mai inganci

A cewar Ma’aikatar Aikin Gona ta Amurka (USDA), ƙwai babba dafaffen mai nauyin gram 50 na iya samar da abubuwan gina jiki masu yawa kamar:

• Sinadarin kuzari: 77.5 calories
• Sinadarin furotin: gram 6.3
• Maiƙo da kitse: gram 5.3
• Sinadarin Sodium: milligrams 62
• Sinadarin Calcium: milligrams 25
• Sinadarin Iron: milligram 0.6
• Sinadarin Magnesium milligrams 5
• Sinadarin Phosphorus: milligrams 86
• Sinadarin Potassium: milligrams 63
• Sinadaran: milligrams 0.53
• Sinadarin Cholesterol: milligrams 186
• Sinadarin Selenium: micrograms 15.4
• Lutein da zeaxanthin: micrograms 176
• Tushen: micrograms 22

• Vitamins

Har ila yau dai bayanai sun nuna cewa ƙwai yana ɗauke da bitamin iri-iri. Wannan ya haɗa da:

• bitamin A
• bitamin D
• bitamin E
• bitamin K
• bitamin B1
• bitamin B2
• bitamin B3
• bitamin B5
• bitamin B6
• bitamin B8
• bitamin B9
• bitamin B12

• Furotin

Ƙwai tushen samar da sinadarin furotin ne mai araha. Sinadaran da ke cikin ƙwai suna samar da sinadarin amino acid guda tara masu mahimmanci, ma’ana shi ne cikakken furotin.

• Maiƙo da kitse

A baya can gabanin bincike ya yawaita, akwai damuwa kan cewa ƙwai zai iya zama mai matsala ga lafiya saboda abubuwan da ke cikin na sinadaran maiƙo da kitse masu haddasa mummunar ƙiba. Don haka, yawancin kitsen da ke cikin ƙwai ba shi da illa bai kai yawan da zai zama barazana ga lafiya ba. Masana kiwon lafiya na ganin kitsen zai inganta lafiya. Hakazalika, ƙwai ba shi da tasiri sosai a kan matakan cholesterol na jini. Don haka, cin ƙwai ba ya  ƙara haɗarin cututtukan zuciya ko yanayin da mutane ke iya danganta shi da maiƙo da cholesterol lokacin da aka ci shi a matsayin daidaitaccen tsarin abinci ba wato (balance diet).

• Omega-3 fatty acid

Ƙwai ya ƙunshi ƙaɗan daga cikin sinadarin omega-3 fatty acid, musamman a cikin nau’in docosahexaenoic acid (DHA). Wasu ƙwayayen da ke ƙunshe da omega-3, waɗanda suka fito daga kaji suna da yalwar sinadarin omega-3.

Docosahexaenoic acid na taimakawa wajen kula da aikin ƙwaƙwalwa da kuma idanu (gani). Waɗannan fatty acid sun fi yawa a cikin kifi mai maiƙo. Ƙwai na iya zama madadin wannan kifi ga mutanen da ba sa cin kifin.

Hatsarin da ke tattare da ƙwai

Cin ƙwai na iya zuwa tare da wasu matsalolin lafiya. Misali, ƙwan da ba a dafa shi ba na iya ƙunsar kwayoyin cuta kamar salmonella. Yin amfani da salmonella na iya haifar da gurɓatacewar abinci. Wannan na iya haifar da alamomi kamar gudawa, zazzaɓi, ciwon ciki, da amai har tsawon kwanaki 7.

Haka nan yana da mahimmanci a lura cewa ƙwai na iya zama abinci mai barazana ga lafiyar kowa. Sinadaran da ke cikin ƙwai na iya haifar da naƙasu ga tsarin garkuwar jiki, wanda zai iya haifar da bayyanar cututtuka masu sauƙi ko mai tsanani. Mutumin da ke da cutar allergy, yana da kyau ya lura sosai ko wasu nau’ikan abincin an yi amfani da ƙwai, saboda adadi mai yawa na ƙwai a ciki na iya haifar da haɗarin lafiya ga wasu mutanen.

Hanyoyin kauce wa haɗarin lafiya

Hanyoyin da mutane da mutane za su iya bi don rage haɗarin kamuwa da ƙwai na iya haɗawa da:

• sayen ƙwai daga ingantattun wuraren da aka tantance
• ajiye kwai a cikin firiji
• dafa ƙwai har sai ƙwaiduwa da farin sun dahu sosai
• jefar da fasasshen ƙwai
• lura da abubuwan da aka yi amfani da ƙwai wajen sarrafa su
• wanke hannu sosai da abubuwan da suka haɗu da ɗanyen ƙwai
• a guji ɗanɗana ko ku cin ɗanyen kullii mai ɗauke da ɗanyen ƙwai

Bangarorin ƙwai

Shell: Shi ne ɓawon farko mai ƙarfi yana kare kwai daga shigar ƙwayoyin cuta. Zai iya zama fari ko launin ruwan kasa, dangane da nau’in kaza; darajar sinadiran kwai iri daya ne. Kusan ƙananan ƙofofi (pores) guda 10,000 suna samar da danshi da gas a ciki da waje.

• Air cell: An yi shi a faɗin ƙarshen ƙwai yayin da yake da sanyi bayan an shimfiɗa shi.
• Albumen (al-BYOO-min): Albumen shi ne farin ruwan cikin ƙwai yana wakiltar 2/3 na nauyin kwai. Galibi an yi shi da ruwa da sinadarin furotin mai inganci.
• Yolk membrane: Ya kewaye kuma yana riƙe da ƙwaiduwa.
• Yolk: Babban bangaren ƙwai mai ƙunshe da bitamin da minerals kuma yana wakiltar 1/3 na nauyin ƙwai. Launi ya bambanta daga rawaya mai haske zuwa orange mai duhu, dangane da kaza. Launin ƙwaiduwa ba ya shafar ƙimar sinadari mai gina jiki.
• Chalazae: Sinadarai biyu ne a cikin ƙwai a karkace waɗanda ke ɗaure ƙwaiduwa a tsakiyar albam mai kauri.
• Shell membrane: Ɓawon kariya ne na biyu ga ƙwai daga ƙwayoyin cuta. Akwai membranes guda biyu a cikin ƙwai: daya yana manne da ƙwan, ɗayan kuma yana kewaye da albumen.

Manazarta

BSc, K. G. (2022, December 20). 9 Health benefits of eating eggs. Healthline. https://www.healthline.com/nutrition/proven-health-benefits-of-eggs#TOC_TITLE_HDR_2

Eggs.ca. (2024, August 20). All about the egg –   Eggs.ca. https://eggs.ca/eggs101/all-about-the-egg/

Morales-Brown, P. (2024, July 9). Everything you need to know about eggs. https://www.medicalnewstoday.com/articles/283659#fa-qs

Weber, C. (2024, September 24). 13 animals that lay eggs (Some might surprise you!). Animals Around the Globe. https://www.animalsaroundtheglobe.com/animals-that-lay-eggs-3-30479/