Kare

Kare dabba ce da ta shahara a duniya baki ɗaya, musamman ma a matsayin abokin zama kuma mai hidimar samar da tsaro. Daga cikin dabbobin gida da mutane suka fi riƙewa, kare na da muhimmanci ta fannonin rayuwa daban-daban da suka haɗa da samar da tsaro, ayyukan farauta, ɓangaren wasanni, da kuma abota a wasu al’adun. Har ila yau, akwai ire-iren karnuka masu nau’o’i daban-daban da suka bambanta da juna wajen kamanni, girma, hali da kuma ayyuka.

Kare dabba ce mai matuƙar muhimmanci wadda ta take rawa a rayuwar ɗan’adam tun zamanin da. Siffofinsa, halayensa, da amfaninsa sun sa ya zama abokin tarayya fiye da kowace dabba. Duk da cewa kiwonsa yana da buƙatar kulawa, ribar da ake samu daga gare shi na da yawa. Saboda haka, mallakar kare yana buƙatar sanin nau’insa da fahimtar yadda za a kula da shi yadda ya kamata.

Asalin samuwar kare

An yi imanin cewa karnuka sun samo asali ne daga dodanni da ake kira (wolf) kimanin shekaru fiye da 15,000 da suka wuce. Masana sun nuna cewa mutanen farko sun fara mallakar su ne domin yin farauta da kuma tsaro. A sannu a hankali kuma, karnuka suka fara samun horo da jituwa da dan’adam, suka zama na gida gabaɗaya. Wannan dangantaka ta yi zurfi har ta kai ga wasu karnuka na zama tamkar ’yan uwa ko abokan zaman mutane.

Siffofin kare

Karnuka suna da siffofi da dama waɗanda suka bambanta su daga sauran dabbobin gida. Ga wasu daga ciki:

• Ido da kunne: Suna da idanu masu iya hangen dare da kunne masu jin sauti daga nesa.
• Jin ƙamshi: Hancin kare ya fi na mutum sau dubu wajen jin ƙamshi. Wannan ya sa ake amfani da su wajen gano miyagun ƙwayoyi, bama-bamai, ko mutanen da suka ɓace.
• Biyayya: Wasu karnuka suna da halin biyayya da jin magana yayin da wasu ke da ƙarfin zuciya da kuzari.
• Ishara: Suna amfani da yaren jiki kamar girgiza wutsiya ko ɗaga kunne domin isar da saƙo.

Yadda ƙwaƙwalwar kare

Ƙwararru a fannin dabba sun tabbatar da cewa karnuka na da ƙwaƙwalwa mai zurfi fiye da yadda mutane da dama ke tunani. Wasu nau’ikan kare na iya fahimtar kalmomi fiye da 100 – wasu har 200 – musamman idan an jima ana mu’amala da su.

Akwai karnuka da ake koyar da su karatun hotuna da fahimtar umarni da alamomi. Wannan ya sa ake amfani da su wajen koyar da yara masu buƙata ta musamman ko masu buƙatar kulawa ta musamman.

Ƙwayar halittar DNA a jikin kare

Binciken kimiyya ya nuna cewa karnuka sun samo asali daga kurciya, kuma an fi yarda cewa an fara mallakar kare a yankin Asiya. Yayin da aka ci gaba da mallakar su, mutane suka fara zaɓar kare bisa siffofi da halaye, wanda hakan ya haifar da ƙirƙirar sabbin jinsuna (breeds). A yau, ana amfani da gwajin DNA domin gano jinsin kare, gano asalin lafiyarsa, da kuma shirin riga-kafi domin kare lafiyarsa gabaɗaya.

Nau’o’ikan karnuka

Akwai nau’o’i da dama na karnuka a duniya, fiye da 340 bisa bayanan ƙungiyoyin kiwon kare na duniya. Ga wasu daga cikin su:

• German Shepherd: Ana amfani da su wajen ayyukan tsaro da aikin ’yan sanda saboda ƙarfinsu da hazakarsu.
• Rottweiler: Wannan wani nau’in kare ne mai ƙarfin gaske da jarumta, ana amfani da shi wajen ayyukan samar da tsaro.
• Labrador Retriever: Wannan nau’i na kare na da sauƙin hali kuma suna dacewa da wasan yara ko zama cikin jama’a.
• Bulldog: Wannan nau’i suna da kyan gani da ban sha’awa kuma suna da ƙaramin jiki matsakaici.
• Chihuahua: Shi ma wannan ƙaramin kare ne mai ƙayatarwa, ana riƙonsa ne a matsayin abokin zama a yankunan Turawa.
• Local dog (Na gida): Akwai wasu nau’in karnukan da ba su da takamaiman asali, amma suna da amfani musamman a ƙauyuka da ƙasashen Afrika.

Cutukan da ke kama karnuka

Kamar yadda mutane ke fama da cutuka, karnuka ma na iya kamuwa da wasu cutuka, musamman idan ba a kula da lafiyarsu ba. Ga wasu daga ciki:

• Rabies (Cutar hauka): Wannan cuta ce mai haɗari da ke iya yaɗuwa daga kare zuwa mutum ta hanyar cizo. Riga-kafi yana da matuƙar muhimmanci.
• Parvovirus: Wannan cuta ce mai sa amai da gudawa, kuma tana yawan kashe karnukan da ba su da riga-kafi.
• Ticks da fleas: Waɗannan ƙwayoyin cuta ne da ke kama jikin kare suna iya janyo ƙaiƙayi da sauran cutuka.

Yadda ake horar da kare

Horar da kare yana da matuƙar mahimmanci domin ya fahimci abin da ake buƙata daga gare shi. Ga wasu matakai:

• Farawa daga ƙuruciya. Horarwa ta fi tasiri idan an fara da wuri.
• Bada lada (reward). A riƙa amfani da abinci ko yabawa don ƙarfafawa yayin da suka aikata abu mai kyau.
• Magana da ƙarfi da sassauci. Kare na jin yaren jiki da murya. Kada a buge shi.

Tasirin kare a wannan zamanin

A yau, karnuka sun zama wani muhimmin ɓangare na rayuwar birane da ƙauyuka. A ƙasashen Yammacin duniya, mutane suna ɗaukar kare tamkar ɗa ko ɗiya, suna kai shi asibiti, suna yawo da shi a titi, har ma suna masa shagali. Wasu ma sun kai ga saka musu kaya, takalma, da alƙaluma kamar mutane.

A ƙasashen Afirka, musamman Najeriya, ana amfani da karnuka sosai wajen ayyukan tsaron gida da gonaki. A ƙauyuka, karnukan gida suna zaune da jama’a tare da sauran dabbobi, kuma suna da matuƙar tasiri wajen hana hari daga namun daji ko ma mutane.

Kare a matsayin mai gadin gida

Karnuka suna da tasiri matuƙa wajen kare gida daga masu kutse ko ɓarayi. Wasu karnuka kamar Boerboel, Rottweiler, da German Shepherd suna da ƙarfin jiki da murya mai tsoratarwa. Idan aka horar da su da kyau, suna zama garkuwa ga gida da iyali.

Kare yana iya gane wanda baƙo ne ko makusanci, kuma yana iya yi wa mai gida gargaɗi ishara idan wani abu na faruwa. Hakan ya sa masu gida ke daraja karnuka fiye da wasu dabbobi.

Dokokin mallakar kare

A wasu ƙasashe, akwai dokoki da ka’idoji kan mallakar kare. Misali:

• Dole ne a yi masa riga-kafi na cutar rabies.
• Ana buƙatar lasisi daga gwamnati.
• Ana hana yawo da kare a waje ba tare da igiya ba.
• A wasu wurare, akwai dokar tsafta don hana karnuka yin bahaya a tituna.

Waɗannan dokoki na taimakawa wajen kare lafiya da lafiyar jama’a.

Karnuka a fina-finai da labarai

A al’adu da nishaɗi, an fi amfani da karnuka fiye da kowace dabba. Wasu fina-finai na Hollywood da Nollywood sun nuna karnuka a matsayin jarumai, masu ceto, ko masu taimako.

Misalan fina-finai da littafan da suka yi suna:

• “Lassie” – Labarin kare mai ceton mutane.
• “Hachiko” – Labarin aminci tsakanin mutum da kare.
• “101 Dalmatians” – Shahararren fim na yara a kan karnuka.

Me ya sa mutane ke ƙin karnuka?

Duk da fa’idojin kare, wasu mutane ba sa so ko suna gudun karnuka saboda dalilai kamar:

• Fargaba ko tsoro. Wani na iya samun fargaba sakamakon tarihin da ya taɓa ji na cizo ko hamɓararwa daga kare.
• Wasu na ganin kare dabba ce mai ƙazanta ko mai ɗauke da ƙwari.
• A wasu addinai, ana ɗaukar kare a matsayin dabba da bai kamata a kusance ta ba, musamman idan ya shafi tsaftar ibada.

Dangantaka tsakanin kare da ɗan’adam

Dangantakar dan Adam da kare na da zurfi sosai. Har yanzu, kare na daga cikin dabbobin farko da dan Adam ya shahara da su. Mutum da kare na iya haɗuwa da juna ta fuskar ji da jiki. Wasu bincike sun nuna cewa kallon karnuka yana ƙara hormone na farinciki (oxytocin) a jikin mutum.

A haƙiƙanin gaskiya, kare na iya fahimtar yanayin zuciyar mutum: idan mai shi yana cikin damuwa, da yawa daga cikinsu kan zo su kwanta kusa da shi ko su shafo masa kafa.

Karnuka masu ƙwarewa ta musamman

Wasu karnuka suna da horo na musamman da ke basu damar yin aiki wanda ke buƙatar ƙwarewa. Ga wasu daga cikinsu:

• Kare mai gano bama-bamai da miyagun ƙwayoyi: Ana horar da su don gano abubuwan haɗari a filin jirgi, harabar jami’a, ko cikin taron jama’a.
• Kare mai taimakawa makafi: Waɗannan karnuka suna taimakawa masu nakasa wajen tafiya, ketare titi, da kauce wa hatsari.
• Kare mai jinya (therapy dog): Ana amfani da su wajen rage damuwa, ɓacin rai, ko cutar ƙwaƙwalwa a asibitoci ko wuraren jinya.

Amfanin kare

Kare na da alfanu da dama ga ɗan’adam. Ga wasu daga ciki:

Tsaro

Yawancin mutane suna riƙe kare a gida domin ya kare su daga barazana kamar fashi, shiga gidan da ba izini, ko dabbar daji.

Farauta

A wasu yankuna, musamman karkara, karnuka na taimakawa wajen farauta da kamo namun daji.

Abokin zama

Karnuka na kawo farinciki da kwanciyar hankali da ɗebe kewa ga masu su. Wasu mutanen da ke fama da damuwa suna samun natsuwa ta hanyar mu’amala da kare.

Aiki

Tabbas ana amfani da wasu karnukan a rundunar ‘yan sanda, sojoji, da kuma wajen gano bama-bamai ko bincike a ciyayi.

Jinya

Wasu karnuka ana horar da su su riƙa taimakawa marasa lafiya, musamman masu nakasa ko matsalar gani.

Hanyoyin kiwon kare

Kiwon kare na buƙatar kula da lafiyarsa da jin daɗinsa. Ga wasu hanyoyin da za a bi domin kyakkyawan kiwo:

• Abinci mai gina jiki: A bai wa kare abinci mai lafiya daidai da nau’insa da shekarunsa.
• Ruwa mai tsabta: A tabbatar da cewa yana samun ruwa a koyaushe.
• Wurin kwana: A tanadar masa da wuri mai tsabta da lafiya.
• Riga-kafi da allurai: A kai shi asibitin dabbobi domin riga-kafi da duba lafiyarsa.
• Horarwa: A koya masa yadda zai ji magana da aikata abu daidai.
• Wanka da tsafta: A yi masa wanka lokaci-lokaci kuma a riƙa duba gashinsa da idonsa.

Al’adu da imani kan kare

A wasu al’adu, kare ana ɗaukarsa a matsayin dabba mai tsarki ko kuma abokin tarayya, yayin da a wasu wurare ana ganin cewa kare dabba ce da ba ta da tsarki ko kuma mai ɗauke da cutuka. Musulunci, alal misali, ya haramta shan ruwan da kare ya sha, amma bai haramta mallakar kare don tsaro ko farauta ba.

Tatsuniyar Hausawa – Kare da Mage

Daga cikin tsofaffin tatsuniyoyi da Hausawa ke bayarwa akwai labari mai taken “Kare da Mage”, wanda ke nuna yadda dabbobin biyu suka rayu tare da mutane har suka yi sabani:

An ce a da, kare da mage abokai ne. Suna tafiya da wani mutum, suna taimaka masa a hanya. Amma wata rana suka rasa kuɗin da aka bawa kare a ajiye. Saboda haka, kare ke bin mutum yana yawo da shi yana so ya dawo da abin da aka rasa, yayin da mage ta zauna gida tana jiran abinci kawai. Wannan ya sa har yanzu kare ke bin mutane a titi yayin da mage ke zaune cikin gida tana jiran abinci.

Wannan tatsuniya na koyar da darasi na aminci, hakuri da aikata alhaki.

Wasu karin magana a kan kare

Hausawa suna da karin magana masu ban dariya da hikima dangane da kare wasu daga cikinsu:

“Kare da aka fi so shi ake wa bulala da safe.”
(Ana ɗan horar da wanda ake kauna domin gyaransa.)

“Kare baya hana b’aƙin mai shi shigowa gida.”
(Wani lokacin abinda ya kamata ya hana wata cuta, baya iya hana.)

“Kare baya jin haushin mai kaya.”
(Mutum baya jin haushin wanda ya fi shi iko.)

“Kare idan ya ga lauje, baya yarda ya kama.”
(Kare ya san inda hatsari yake, yana ƙin shiga.)

Kalubale da matsaloli

Duk da amfaninsa, kare na iya kawo matsaloli idan ba a kula da shi yadda ya kamata ba. Misali:

• Cutar kwalara da ciwon kai: Za su iya yaɗuwa daga karnuka zuwa mutane.
• Kai hari: Wasu karnuka na da halin kai hari idan ba a horar da su ba.
• Hayaniya: Wasu karnuka suna ihu da dare ko kuma suna iya tayar da hankali.

Manazarta

All About Dogs – Animal Facts Encyclopedia. (n.d.). Animal Facts Encyclopedia.

International Fund for Animal Welfare. (n.d.). Facts about dogs: What you need to know | IFAW. IFAW.

Katz, B. (2018, October 9). Dogs are smart, but not exceptional. Smithsonian Magazine.

LaMon, V., DVM. (2023, August 30). How smart are dogs? PetMD.

Vanacore, & B, C. (2025, July 5). Dog | History, domestication, physical traits, breeds, & Facts. Encyclopedia Britannica.

*****

Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.

Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.