Mutuwa ita ce dakatarwar dindindin na duk ayyukan halittu waɗanda ke ɗorewa , hakan na nuna ƙarshen rayuwar mutum ko dabba ko duk wani abu mai rai. Mutuwa wani yanki ne na dabi’a na tsarin rayuwa.
Mutuwa wata aba ce mai rikitarwa ana iya fahimtar ta hanyoyi daban-daban, dangane da al’adu, addini, da imani. Wasu hanyoyin gane mutuwa sun haɗa da:
• Mutuwar jiki: Gabobin jiki da tsarin jiki suna rufewa, kuma jiki ya daina aiki gabaɗaya.
• Tabbatarwar masana: Ƙwararrun likitoci suna bayyana ƙarshen rayuwar mutum bayan sun yi bincike da gwaje-gwajen ilimi.
Mutuwa ta kuma jiɓanci duk wani abu mai rai, gaba ɗaya tun daga ƙwayoyin halitta, da sassan jiki, raunin kwayoyin halitta. Wani abu ne da ba’a ɗauka a matsayin abu mai rai ba, kamar ƙwayar cuta, ana iya lalata ta amma ba a ce ta mutu ba.
Dalilin mutuwa
Dalilai da dama kan iya haifar da mutuwa ga abu mai rai, ko dai dalilin afukuwar haɗari ko kuma wani rauni ko ciwo ko wata lalura bayyananiya ko kuma ɓoyyayiya ko kuma mutuwa haka kawai ta kai tsaye wanda kan iya faruwa da komai.
1. Mutuwa ta kai tsaye
Mutuwa ta kai tsaye ita ce mutuwar da abu zai iya yi ba tare da wani dalili ba, idan mutum ne lafiyarsa ƙalau sai a wayi gari ya mutu, haka ma idan dabba ce. Idan kuma abin amfani ne ana iya wayar gari ya daina aiki kwata-kwata wanda babu wani busababbi na faruwar hakan.
2. Mutuwa yayin ciwo
Ita ce mutuwar da ka iya faruwa yayin lalura ko kuma ciwo ko kuma wani haɗari. Misali,
• Barkewar annobar: Sanadiyyar barkewar cututtuka ko annoba na haifar da mace-mace Misali Corona ta yi sanadin mutuwar mutane da dama. Haka nan mutane da yawa kan iya rasuwa a dalilin annobawar kwalara wato amai da gudawa.
3. Tsufa
Shekaru na tsufa na nufin yanayi lokacin da mutum zai iya tsira daga dukkan masifu, amma daga ƙarshe ya mutu saboda abubuwan da suka shafi tsufa. Ƙwayoyin dabbobi da na tsirai suna haihuwa kuma suna aiki a duk tsawon lokacin kasancewar yanayin, amma tsarin tsufa yana sa su daina aiki.
Misali, a ƙasar Burtaniya, kashi tara cikin goma na yawan mace-macen da ake samu a kowace rana ya danganta da tsufa, yayin da a faɗin duniya yake ɗauke da kashi biyu bisa uku na mutuwar mutane 150,000 da ke faruwa a kullum (Hayflick & Moody, 2003) .
Mafi yawan dabbobin da suka tsira daga haɗarin waje don gudanar da rayuwarsu suna mutuwa saboda tsufa, wanda aka sani da ilimin rayuwa kamar “tsufa”.
Bishiya idan ta tsufa ta kan daina bayar da yabanya mai kyau da armashi, ko kuma ‘ya’yanta su daina zaƙi idan mai ‘ya’ya ce, idan kuma ba ta ‘ya’ya yanayin itacenta kansa yana sauyawa ya bushe ko kuma ya yi wani irin baƙi-baƙi daga cikin alamun tsufa a tare da bishiya akwai soma fitar da ƙaro, wani abu mai danko ko fari ko baƙi. Duk wannan misali ne na yadda wasu dalilai ko sababbai na mutuwa.
4. Haɗari
Haɗari iftila’i ne da kan faru wanda kan iya sanadiyar mutuwar mutane har lahira, wannan hadari kan haɗa da haɗarin abin hawa,ko gobara ko ruftawar gini.
5. Kisan kai
Kisan kai hanya ce ta rasa rayuwa, mutum kan iya kashe kansa da kansa sakamakon wasu dalilai misali kuncin rayuwa kan sa wasu su rataye kansu, wasu kuma dalilin soyayya sukan hallaka kansu. Baya ga haka wani mutumin kan kashe wani bisa dalilai da suka haɗa da kiyayya ko zama gaba ko takaddama a kan wani abu.
Abin da mutuwa take haifarwa
A zamantakewar mutane, yanayin mutuwa da sanin mutane cewa za su mutu ya ɗaɗe a matsayin abin damuwa a al’umma a addinance da gargajiyance. Wannan ya haɗa da imani a kan cewa za a tashi bayan mutuwa ko kuma ba za a tashi ba.
• Jana’iza
Abin da ake yi bayan mamaci ya rasu ya haɗa da jana’iza da kuma tunawa da mamacin. Ana sanya gawar mamaci a cikin makara ko akwatin gawa sai a kai shi a binne a maƙabarta ya danganta ne da al’ada. A turance ana yi masa addu’a da Rest in Peace” wato ka huta cikin aminci, a Hausance, ana cewa Allah Ya jiƙan mamaci. Daga nan akan iya samun ‘yan koke-koke ga makusantan mamacin da kuma wasu daga cikin maƙota.
• Zaman makoki
Abu ne da ake yin sa yayin da aka yi mutuwa, zama ne na karbar gaisuwa da taya waɗanda suka yi rashin jimami. Ba a taɓa yin zaman makoki idan ba mutuwa aka yi ba don haka mutuwa na ɗaya daga cikin dalilan haifar da shi.
• Ƙara imani
Ta fuskar ɗan’adamtaka mutuwa na ƙarawa ɗan’adam imani, ka ga wanda kake tare da shi yau da kai aka yi masa wanka, aka haɗa shi aka kuma dauke ke shi zuwa maƙabarta, wannan abin kan haifar da tsoro da kuma rauni sosai a zuciyar ɗan’adam.
Manazarta
Erhardt, C. L. (1958). WHAT IS “THE CAUSE OF DEATH”? Journal of the American Medical Association, 168(2), 161.
Metcalf, Peter; Huntington, Richard (1991). Celebrations of Death: The Anthropology of Mortuary Ritual. New York: Cambridge Press
Nuwer, R. (2023, November 17). The Biggest Questions: What is death? MIT Technology Review.