Yalo nau’i ne na kayan lambu, wanda ake kira da ‘eggplants’ a Turance ko kuma “Solanum aethiopicum,” a kimiyyance. Ana kiran yalo da sunaye daban-daban ta hanyar lura da kamanni da yanayin noma. Yalo yana cikin ƙananan ‘ya’yan itace masu siffar kwai, wanda sau da yawa yakan zo cikin launin farin ko kore mai kama da ƙwan kaza. Ana noman yalo a cikin lambuna da filayen gidaje, musamman a ƙasashen Afirka ta Yamma. Wasu sunayen gargajiya na yalo sun haɗa da Igba da harshen Yarbanci da Afufa a harshen Igbo.
Bincike da dama da masana suka gudanar ya nuna cewa yalo ya samo asali ne daga kasashen India da kuma Afirka, amma kuma yanzu ana noma shi a fadin duniya.
Nau’ikan yalo
Akwai nau’ikan yalo a sassa daban-daban na Afrika da sauran yankuna, daga cikin muhimman nau’ikan kuma wanda aka fi samu su ne masu launin fari da kore da kuma rawaya; kowane nau’i na musamman ne ta fuskar ɗanɗano da siffarsa.
Farin yalo
Waɗannan su ne mafiya yawan nau’in yalo, sun yi kama da ƙananan ƙwayayen kaza ta fuskar siffar. Yawancinsu farare ne, fari-fari, ko fari da kore. Waɗannan nau’i na yalo suna da laushi, ɗanɗano mai ɗaci wanda ke daɗewa a baki. Kamar sauran nau’ikan, ana yawan cin wannan yalo a ɗanye. Kuma ana iya sarrafa su a cikin salads ko a dafa su a cikin miya.
Koren yalo
Waɗannan sun bambanta a haske zuwa launin kore mai duhu, kuma suna iya zama zagaye, wato ba su da siffar ƙwai kamar farin yalo. Ana kuma samun su a duk sassan Najeriya amma sun fi yawa a kudancin ƙasar. Babu shakka sun fi fararen yalo daci. Don rage ɗanɗanon ɗacin, za a iya cin su da niƙaƙƙiyar gyada. Ana kuma amfani da shi wajen shirya miya. Wannan nau’i shi ake kira da ɗata a wasu yankunan.
Yalo launin rawaya
Ana samun yalo mai launin rawaya. Yawancin waɗannan nau’in yalo sun fi ƙanƙanta fiye da takwarorinsu. Yalo mai launin rawaya yakan fi kore yalo (ɗata) ko farin yalo zaƙi, kuma ya fi daɗin ci a matsayin ɗanye.
Ba tare da la’akari da launi ba, ana iya ganin yalo tare da nau’in ratsin wasu launukan, kama daga koren ratsi a jikin farin yalo zuwa koren ratsi a jikin yalo mai launin rawaya.
Lokacin noman yalo
Ana iya samun yalo a duk tsawon shekara a Najeriya, kodayake kamanninsu sukan cika a lokacin damina, yawanci tsakanin watan Yuni da Satumba. Wannan shi ne lokacin da suke yawaita a kasuwanni, ana samun su da arha saboda yawansu. Amma sauƙin noman yalo yana tabbatar da samun su har a wajen waɗannan watanni da aka ambata.
Amfanin sinadaran cikin yalo
Yalo yana da yawaitar wasu sinadarai masu gina jiki da ƙarin lafiya ko yaƙar cuta. Waɗannan sinadarai da fa’idodinsu, sun haɗa da:
Sinadarin fiber
Wannan sinadari na taimakawa saurin narkewar abinci a cikin jiki, yana taimakawa rugurguza abinci a cikin jiki. Wannan yana inganta lafiyar jiki.
Bitamins
Yalo ya ƙunshi sinadaran bitamin A, B6, da C. Waɗannan suna da mahimmanci wajen inganta ƙarfin gani, inganta ƙwaƙwalwa da aikinta, da haɓaka tsarin garkuwar jiki. Bitamin B6 yana taimakawa wajen samar da sinadarin ‘serotonin’, wani nau’in neurotransmitter wanda ke taimakawa a samu barci mafi kyau kuma yana taimakawa lafiyar ƙashi.
Minerals
Yalo mai nauyin kimanin gram 100 yana iya ƙunsar kusan gram 9 na sinadarin calcium da gram 114 na sinadarin phosphorus. Har ila yau yalo yana samar da sinadaran potassium, iron, da magnesium.
Antioxidants (sinadaran kariya)
Yawan cin yalo zai iya rage haɗarin kamuwa cututtuka kamar cututtukan zuciya da ciwon daji, ta hanyar wadata jiki da sinadaran kariya wato (antioxidants) waɗanda ke taimakawa wajen rage yawan damuwa.
Mutanen da ya kamata su ci yalo
Idan aka yi la’akari da abubuwan da yalo ya ƙunsa na gina jiki, tabbas yalo na da amfani ga duk wanda ke neman inganta tsarin abincinsa, rage yawan adadin kuzari ta hanyar ciye-ciye marasa kyau, ko kuma inganta tsarin amfani da ‘ya’yan itace da kayan marmari. Saboda haka mutanen da aka ambata a ƙasa ya kamata su haɗa da yalo a cikin tsarin cin abincisu:
Masu son rage ƙiba
Yalo shi ne kyakkyawan zaɓi ga waɗanda ke neman sarrafawa ko rage ƙiba. Yana samar da gamsuwa saboda sinadarin fiber da ya ƙunsa sossi, wanda ke taimaka wa matsakaicin zafin yunwa kuma yana iya rage yawan adadin kuzari marar kyau.
Masu matsalar narkewar abinci
Har ila yau, sinadarin fiber a cikin yalo yana inganta motsin hanji na yau da kullun kuma yana taimakawa yin bahaya mai sauƙi. Haka nan, fiber na taimakawa wajen kiyaye lafiyar hanji, wanda ke da tasiri ga aikin narkewar abinci.
Masu ciwon sukari
Lokacin da aka ci abinci, jiki yana markaɗa abincin kuma ya canja sinadaran da ke cikin carbohydrate zuwa glucose. Lokacin da suka shiga cikin jini, suna ƙara yawan matakin sukarin jini. Yalo, kasancewarss mai ƙarancin sinadarin carbohydrates, yana daƙile ƙaruwar sukarin jini a hankali. Wannan ya sa yalo ya fi dacewa da mutanen da ke sarrafa matakin sukarin jininsu.
Masu matsalar ido
Yalo yana da kyakkyawan tushen sinadarin bitamin A, wanda ke da mahimmanci wajen kiyaye lafiyar idanu da inganta gani. Har ila yau, yalo ya ƙunshi sinadaran antioxidants waɗanda ke kare idanu daga lalacewa daga dalilin wasu nau’ikan haske. Duk mai son inganta lafiyar idanu da gani sai lizimci amfani da yalo a tsarin abincisa a mako-mako.
Mata masu ciki
Yalo na ɗauke da sinadarai masu mahimmanci kamar folate, wanda ke da mahimmanci ga girman ɗan tayi yayin ɗaukar ciki. Sinadaran iron da calcium a cikin yalo suna daƙile anemia kuma suna tallafa wa lafiyar ƙashi ga mata masu juna biyu.
Ƙarin wasu alfanun yalo
Kariya ga garkuwar jiki
Sinadaran Anthocyanins, da nasunin da kuma flavonoids sinaran kashe kwayoyin cuta ne masu karfi da ke kunshe cikin yalo da kuma kan taimaka wajen bayar da kariya ga garkuwar jikin dan adam tare da kara inganta lafiyar jikin. Sinadarin Anthocyanins na tainama wa wajen bayar da kariya daga yaduwar kwayoyin halittar da ke haddasa cutar kansa har ma da sauran cututtukan da kwayar cutar bacteria ke haddasawa.
Inganta aikin jijiyoyin jini
Yalo yana kunshe da sinadaran vitamin B kamar su thiamin, da niacin, da B6 da kuma pantothenic acid wadanda ke taimakawa wajen amfani da sinadaran fat da na protein; kana suna bayar da gudumawa mai amfani ga hanyoyin jijiyoyin sadarwar kwakwalwa. Sinadarin vitamin B na taka muhimmiyar rawa wajen inganta lafiya. Yana taimakawa wajen inganta aikin kwakwalwa tare da tabbatar da cewa hanyoyin jijiyoyin sadarwar kwakwalwa da na garkuwar jikin dan adam na aiki yadda ya kamata.
Kariya daga matsalar karancin jini
Masana sun gano cewa yalo ka iya zama wani magani na warkar da cututtuka kamar na numfashi, da kumburin ciki, da ciwon kai, da sauran su idan ana ci a ko da yaushe. Yalo kan taimaka wajen kara yawan kwayoyin halittar jini a jiki, don haka yana yaki da matsalolin da ke haddasa karancin jini ko kuma sinadarin iron. Yana kuma kunshe da sinadaran copper, tare da taimakawa wajen inganta kara yawan zagayawar kwayoyin halittar jini sosai ta hanyar jijiyoyin jinin dan adam, don haka yana kara karfi da kuzari.
Daidaita hawan jini
Har ila yau yalo na kunshe da sinadarai minerals masu yawa na calcium, da magnesium, da potassium, da kuma phosphorus da ke taimakawa wajen daidaita ayyukan kwayoyin halitta da sinadaran jiki a cikin jiki, don haka yana daidaita yanayin adadin karfin zagayawar jini wanda ke bayar da kariya daga cutar hawan jini. Don haka yawan cin yalo na taimakawa wajen daidata karfin hawa da saukar jini da kuma kitsen cikin jinin.
Kariya daga cututtukan zuciya
Ta bangaren cutattukan da ke shafar zuciya kuma, yalo wanda ke kunshe da sinadaran vitamin B1 da B6 (thiamine da niacin). Wadannan sinadarai na vitamins na da muhimmanci a cikin jiki wajen ayyukan zuciya da kuma fitar da zufar jiki. Suna kuma kunshe da sinadarin potassium da ke taimakawa wajen daidaita karfin aikin jinin jiki.
Matsalolin cin yalo da yawa
Duk da yawan alfanun da aka ambata cewa yalo na da shi ga lafiyar jikin ɗan’adam, akwai kuma matsaloli da masana suka yi idan aka riƙa cin yalo har ya wuce gona da iri:
- Kada mai juna biyu ta ci yalo koyaushe ba saboda yana kunshe da sinadarin da ke ƙara saukar da jinin haila
- Yalo na cikin dangin nau’ukan abinci da ke haddasa tashin zuciya, da kaikayin jiki, da kumburin makogwaro
- Cin yalo da yawa na haifar da matsaloli sakamakon sinadarai masu kunshe da potassium mai yawan da kan haifar da matsaloli idan suka yi yawaita
- Yawan sinadarin potassium na haifar da amai, da rikicewar ciki, da yawan sinadari fibre da kan yo gudawa
Manazarta
BBC News Hausa. (2021b, September 12). Amfanin yalo da muhimmancinsa ga lafiyar jikin dan adam. BBC Hausa News
Pulse Nigeria. (2024, July 31). Garden Egg: The health benefits of this plant are incredible | Pulse Nigeria.
Emmanuel, M. (2025, January 11). Exploring Garden eggs: types, benefits, and how to use them. Pricepally Blog.
WorldCrops. (n.d.). Garden Egg | WorldCrops.
*****
Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.
Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.
