Zomo na ɗaya daga cikin dabbobi masu ƙanƙanta, saurin motsi da ankara, yana daga cikin dabbobi dangin Leporidae a cikin tsarin halittu na Lagomorpha. Zomaye suna da ƙaramin jiki da dogayen kunnuwa da manyan idanu, da kuma ɗan tsawo a ƙafafunsu na baya, waɗanda ke ba su damar yin tsalle sosai. Ana samun zomaye a sassa daban-daban na duniya, musamman a nahiyar Turai, Asiya, Afirka, da kuma wasu sassan Amurka. A al’adu da dama, zomo na da muhimmanci ta fuskar abinci, kiwo, da kuma rayuwar daji.
Zomo dabba ce da ta shahara a duniya saboda yawan jinsinta, saukin kiwo, da kuma amfani a fannonin abinci, sarrafa fata, da ayyukan kimiyya. Rayuwar zomo tana da ban sha’awa tana bayyana kyakkyawan tsarin dabi’un halitta da tsare-tsaren kula da kai. A matsayin zomaye na dabbobi masu saurin yaɗuwa da saurin haifuwa, suna ci gaba da taka muhimmiyar rawa a rayuwar ɗan’adam da tsarin halittu baki ɗaya. Kula da kiwon su, da kare jinsinan da ke fuskantar barazana, na da matuƙar mahimmanci wajen daidaita tsarin halitta da kare muhalli.
Asalin zomo da yaɗuwar zomo
Zomo yana daga cikin jinsin Oryctolagus, musamman Oryctolagus cuniculus wanda aka fi kiwo a gida. Amma akwai jinsina daban-daban da ke cikin jinsin Sylvilagus da kuma Lepus (duk da cewa Lepus na ƙara kusanci da barewa fiye da zomo na gida). Zomo ya samo asali ne daga yankunan Turai da Arewacin Afirka, inda daga nan ya yaɗu zuwa sauran sassan duniya ta hanyar ɗan’adam da aikin gona.
Nau’ukan zomaye
A duniya, ana kiyasta cewa akwai fiye da nau’i 30 na zomaye, waɗanda suka haɗa da:
- Zomo na gida (Domestic Rabbit): Oryctolagus cuniculus domesticus: Ana kiwo shi a gida a matsayin abinci ko a matsayin dabbar shakatawa.
- Zomo na daji (Wild Rabbit): Wannan ya fi rayuwa a daji, musamman a ciyayi da dazuka.
- Volcano Rabbit (Romerolagus diazi) – Ɗaya daga cikin nau’o’i mafi ƙanƙanta a duniya, wannan nau’in zomo yana zama ne a tsaunukan Mexico.
- Cottontail Rabbit (Sylvilagus spp.): Ana samun shi a Arewacin Amurka, yana da gashin wutsiya mai kama da auduga.
Siffar jiki da ɗabi’un zomo
Zomo yana da fata mai laushi, wanda takan kasance fara, ruwan kasa, ko launin toka, ya danganta da jinsinsa da wurin da yake rayuwa. Idan aka kwatanta da girman jikinsu, zomaye na da kunnuwa masu tsayi fiye da na yawancin dabbobi. Wannan ne yake ba su damar jin ƙarar maƙiyi daga nesa. Har ila yau, zomaye na iya juya idonsu har su ga kusan kashi 360 na kewaye da su.
Zomo dabba ce mai matuƙar tsoro da hankali. Yana amfani da ƙafafunsa na baya wajen yin saurin tsere da tsalle don tserewa ga maƙiyansa. Haka kuma, zomaye na da fahimta sosai, ciki har da jin ƙamshi da ƙarfin gani, waɗanda ke taimaka musu wajen tsira a daji.
Kiwon zomo don samar da nama
A wasu ƙasashe, musamman ma a Afirka da Asiya, ana kiwon zomaye a gida domin nama da fata. Nama zomaye yana da yawan furotin kuma ba shi da kitse mai yawa, wanda ke sa ya kasance mai amfani ga lafiyar jiki. Kiwo na zomo ba shi da wahala idan aka kwatanta da sauran dabbobi, saboda ba su da girma, kuma suna haifuwa cikin sauri.
Zomaye suna bukatar kyakkyawan wuri mai tsabta da kariya daga zafi da sanyi, tare da abinci mai kyau kamar ganyayyaki, karas, da hatsi. Ana kuma kiwon su a matsayin dabbobin gida masu ban sha’awa a ƙasashen Turai da Arewacin Amurka.
Rayuwar zomo a daji
Zomo dabba ce mai zaman kanta a daji, inda take rayuwa a cikin ramuka ko cikin ciyayi masu duhu domin kare kansu daga maƙiya. A daji, zomaye suna da lokacin cin abinci a safe da yamma (wato dabbobi ne masu tsarin “crepuscular”), kuma suna cin ciyawa, ganye, da ‘ya’yan itatuwa. Zomaye suna da tsarin rayuwa na zamantakewa, wasu jinsin suna rayuwa cikin rukuni, yayin da wasu ke zama su kaɗai.
A lokacin hatsari, zomo yana amfani da fasaharsa ta tsere ko ɓoyewa a rami. Haka nan, yana da damar motsa kunnuwansa ba tare da juyar da kansa ba, wanda hakan ke ƙara masa ƙwarewar gano hatsari.
Haifuwa da kulawa da ‘ya’ya
Zomo na da matuƙar saurin haifuwa. Macen zomo na iya haihuwar ‘ya’ya har sau 5 zuwa 7 a shekara, kowanne lokaci tana iya haifa ‘ya’ya daga 4 zuwa 12. Wannan saurin haifuwa yana taimakawa wajen tabbatar cigaban yawan zomaye a daji duk da yawan maƙiyan da ke farautar su.
‘Ya’yan zomaye suna fitowa daga ciki ba su da gashi kuma ba su buɗe ido ba. Macen zomo na gina wani rami mai taushi domin shayar da su da kuma ɓoye su daga hatsari. A cikin makonni biyu zuwa uku, ‘ya’yan na iya fita daga ramin su fara rayuwa da kansu.
Alfanun zomo ga tattalin arziki da muhalli
Zomo yana taka muhimmiyar rawa a harkar abinci da kasuwanci. Nama da fatar zomaye suna da kasuwa a wasu sassan duniya. Har ila yau, zomaye suna taka rawa a binciken kimiyya da likitanci, musamman a fannin gwaje-gwaje da ƙwayoyin cuta, saboda yawan haifuwarsu da sauƙin kiwon su a ɗakunan gwaje-gwaje.
A muhallansu na daji, zomaye na zama abinci ga dabbobi masu farauta kamar macizai, birai, zaki, da dawakan dawa. Saboda haka, suna da muhimmanci wajen daidaita tsarin abinci a daji (food chain). Amma a wasu lokuta, yawan zomaye da ya wuce kima na iya zama barazana ga amfanin gona, inda suke lalata ciyayi da tsirrai.
Zomo a al’adu da tatsuniyoyi
A al’adu da dama, zomo na da muhimmanci ta fuskar tatsuniya da addini. A al’adun Hausawa, ana yawan danganta zomo da dabba mai wayo da dabara a cikin labarai da tatsuniyoyi. A wasu ƙasashe, kamar Sin da Japan, ana danganta zomo da wata (moon rabbit), wanda ake dangantawa da nasara ko albarka.
Zomaye masu barazanar ɓacewa
Ko da yake zomaye suna da yawa a duniya gaba ɗaya, akwai wasu jinsin da ke fuskantar barazanar karewa. Misali, Romerolagus diazi (Volcano rabbit) da ake samu a Mexico na daga cikin zomaye mafi ƙaranci a duniya kuma suna fuskantar barazana sakamakon rugujewar muhallansu da mamayar ‘yan’adam.
Ƙungiyoyin kare dabbobi da mahalli suna aiki tare da gwamnatoci domin kiyaye wuraren da zomaye ke rayuwa, da kuma hana farauta da kamun da ya wuce kima.
Tsawon rayuwar zomo
A daji, zomaye na iya rayuwa tsakanin shekara 1 zuwa 3, saboda yawan hatsari da mahara. A gida, idan ana kiwon su da kyau, za su iya rayuwa har zuwa shekaru 8 zuwa 12.
Abincin zomo
Zomaye sukan ci nau’in abinci irin su:
- Ciyawa da ganye
- Karas, kabeji da sauran kayan lambu
- Hatsi da ɗanyar masara
- Ƙwayoyi kamar wake, da alkama
Manazarta
AnimalSmart.org. (n.d.). Rabbits. AnimalSmart.
FAO Chapter 8: The rabbit. (n.d.). fao.org
McClure, D. (2024, September 17). Introduction to rabbits. MSD Veterinary Manual.
Smith, & T, A. (2025, June 20). Rabbit | Description, Species, & Facts. Encyclopedia Britannica.
*****
Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.
Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.
