Ɗawisu tsuntsu ne da ya shahara saboda kyawawan siffofinsa da kuma irin sautin kukansa mai ɗaukar hankali. Ana iya samun shi a yawancin ƙasashen da ke da yanayi mai ɗumi, musamman a yankunan Arewa na Najeriya, inda bishiyoyi da dazuzzuka suka yawaita. Sautin kukansa yana fitowa da tsarin “ɗa-wi-su” wanda ya zama tamkar tambarinsa, har ya sa mutane suka sanya masa wannan suna. Tsuntsu ne da ke da launin jiki mai haske, wanda a wasu lokuta yake haɗa baki, rawaya, ja, da ɗan shuɗi, abin da ke ƙara masa kyau da jan hankali.
Ɗawisu yana ɗaya daga cikin tsuntsaye masu rera sauti da murya yi mabanbanta, wannan ke nuna cewa yana da tsarin sadarwa mai zurfi a tsakanin jinsinsa. Hausawa suna ɗaukar shi a matsayin tsuntsu mai natsuwa da hankali, domin ba ya yin kuka fiye da kima kamar wasu tsuntsayen. Wasu kuma suna ganin cewa halayensa na natsuwa da kwanciyar hankali suna nuni da irin hikimar da wannan tsuntsu yake da ita. Saboda haka, a al’adance, ana danganta shi da alamun zaman lafiya da kwanciyar hankali.
Ɗawisu na taka muhimmiyar rawa wajen daidaita tsarin muhalli, musamman saboda rawar da yake takawa wajen rage yawaitar ƙwari. Yana rayuwa a cikin bishiyoyi masu tsayi, inda yake samun kariya daga maƙiya da kuma wurin ciyarwa. Wannan ya sa aka fi ganin shi a yankunan da ke da lambuna, dazuzzuka, da kuma gonaki masu yalwar shuke-shuke.
Asalin samuwar ɗawisu
A fannin kimiyyar halittu, ɗawisu yana cikin rukunin tsuntsayen da ake kira Aves Passeriformes, kuma yana ƙarƙashin dangin Oriolidae. Wannan dangin tsuntsaye sun ƙunshi jinsuna masu kamanceceniya da ɗawisu, waɗanda ake samun su a nahiyoyin Afirka, Asiya, da wasu sassan Turai. A cikin harshen Turanci, ana kiran jinsin da ɗawisu ya fito da suna Oriole, suna da launin fata mai kyau da sauti mai nisa.
Ana iya rarrabe nau’ikan ɗawisu bisa ga wurin da suke rayuwa da kuma irin launin jikinsu. A yankunan Arewacin Afrika, nau’in da ya fi shahara shi ne wanda yake da launin baƙi da rawaya, yayin da a wasu yankuna na Afirka ta Yamma ana samun wanda ke da launin ja ko ruwan ɗorawa. Wannan bambanci yana da alaƙa da yanayin muhalli da abincin da suke ci.
Ɗawisu yana da ɗabi’a ta yin hijira a wasu lokuta, musamman idan yanayi ya canja ko abinci ya ragu. Wasu daga cikinsu suna barin yankin da suke a lokacin sanyi don zuwa wuraren da damina ke farawa. Wannan ɗabi’a tana nuna cewa suna da kyakkyawan tsarin rayuwa da yanayi.
Wurin zama mafi dacewa da ɗawisu shi ne dazuzzuka masu ganye ko lambuna da suke da bishiyoyi masu yawa, domin yana gina gidansa a ɓangarorin rassan bishiyoyi da ke sama sosai. A wasu lokuta kuma, ana iya ganin su a ƙauyuka da ke da tsirrai da itatuwa masu ‘ya’ya, inda suke samun abinci cikin sauƙi. Wannan rabe-raben wurin zama da bambancin launi da ɗabi’a suna tabbatar da cewa jinsin ɗawisu yana da ƙarfin daidaituwa da yanayi daban-daban.
Siffofin ɗawisu
Ɗawisu tsuntsu ne mai matsakaicin girma, wanda jikinsa ke da tsayi tsakanin centimita 20 zuwa 25, yana da fuka-fukai masu kyau da santsi. Fuka-fukansa suna ba shi damar tashi cikin natsuwa da daidaituwa, ba tare da yawan motsin iska ba. Wannan ya sa idan yana shawagi a cikin bishiyoyi, ana iya ganin shi cikin natsuwa da kwanciyar hankali.
Launinsa yana daga cikin abubuwan da suka fi jan hankali a jikinsa. Yawanci kai da fukafukansa suna da launin baƙi mai sheƙi, yayin da jikinsa ke ɗauke da launin ja ko rawaya mai ƙyalli. Wannan haɗin launi na bambanta tsakanin namiji da mace: namiji yawanci yana da launi mai haske da ƙyalli fiye da mace, wanda ke taimaka masa wajen jawo hankalin abokiyar aure a lokacin hayayyafa. Wannan bambancin launi yana da mahimmanci wajen gane jinsi a tsakanin jinsin tsuntsayen.
Sautinsa shi ne ya sa ya shahara a tsakanin tsuntsaye masu rera sauti. Ɗawisu yana da sauti mai daɗi a kunne, kuma yana iya maimaita sautuka da yawa cikin tsari mai kyau. A wasu lokuta, sautinsa yana kama da kiran kankana ko busar sarewa, abin da ke nuna cewa yana da ƙwarewa wajen sarrafa sauti. Yawanci ana jin kiran sa da safe da yamma, musamman lokacin da rana take haske sosai, wanda ke nuna cewa yana da tsari na lokacin waka kamar sauran tsuntsaye masu kida.
Ginin gidansa kuma yana daga cikin abubuwan ban sha’awa a dabi’unsa. Ɗawisu yana amfani da ciyawa, rassan itatuwa ƙanana, da ganyaye wajen yin gida, wanda yawanci yake da siffar ƙwallo ko guga. Yakan rataye wannan gida a ƙarshen reshen bishiya mai tsayi don guje wa maƙiya kamar macizai, karnukan tsuntsaye, da ɓeraye. Wannan irin tsarin gini yana nuna ƙwarewa da tsari a cikin dabi’arsa ta rayuwa, domin yana yin gidan cikin tsafta da daidaito, wanda yake da buɗaɗɗiyar ƙofa daga gefe.
Abincin ɗawisu
Ɗawisu yana daga cikin tsuntsaye masu cin abinci iri-iri, wato omnivorous birds, domin yana cin ƙwari, ‘ya’yan itatuwa, da wasu abubuwan halitta. Wannan nau’in abinci yana ba shi damar rayuwa a wurare daban-daban ba tare da wahala ba.
Ƙwari kamar tsutsotsi, ƙudan zuma da sauran ƙwari suna daga cikin abincinsa na yau da kullum, musamman a lokacin damina lokacin da irin waɗannan ƙwari ke yawaita. Cin ƙwari yana taimaka masa wajen samun furotin da kuzari mai yawa don haɓaka girman jikinsa da kuma ƙarfafa fuka-fukansa.
A lokaci guda kuma, ‘ya’yan itatuwa suna da matuƙar muhimmanci ga rayuwarsa. Yakan ci goro, mangwaro, ‘ya’yan tsamiya, da wasu ƙanana ‘ya’yan itatuwa da ake samu a daji ko lambu. Wannan abinci yana taimaka masa wajen samun sinadarai kamar sukari da bitamin, wanda ke ba shi kuzarin tashi da rera waƙa. Lokacin da yake ci, yakan ɗauki tsaba ya watsa su a wasu wurare, wanda hakan ke taimakawa wajen yaɗa tsabar da samar da sababbin tsirrai a cikin dazuzzuka. Wannan aiki nasa yana da muhimmanci wajen kare dazuzzuka da kiyaye yanayin halitta.
Haka kuma, a wasu lokuta Ɗawisu yana shan ruwan zuma daga furanni, musamman a lokacin da rana ke zafi. Wannan yana ƙara masa ruwa a jiki da ƙarfi wajen tashi. Wannan ɗabi’a ta shan ruwan zuma tana nuna cewa yana da alaka da furanni da tsirrai, abin da ke ƙara tabbatar da rawar da yake takawa a tsarin halittu (ecosystem).
Saboda haka, tsarin abincin ɗawisu ya haɗa da abubuwan da ke tabbatar da daidaito a muhalli, domin yana rage ƙwari masu cutarwa ga tsirrai kuma yana baza tsabar hatsi don fitar da sabbin. Wannan yana tabbatar da cewa wannan tsuntsu ba kawai abin burgewa ba ne ta fuskar kyau, har ma da mahimmanci wajen dorewar rayuwa a doron ƙasa.
Tsarin haihuwar ɗawisu
Ɗawisu yana da tsarin haihuwa mai tsari da natsuwa, wanda yake faruwa a lokacin damina, lokacin da bishiyoyi ke cike da ganye kuma abinci ya wadatu. Wannan lokaci ne da ake samun ƙwari da ‘ya’yan itatuwa da yawa, wanda ke ba wa iyaye damar samun wadataccen abinci don ciyar da ‘ya’yansu.
Namijin ɗawisu yana taka muhimmiyar rawa wajen jan hankalin mace, ta hanyar rera sauti mai daɗi da motsawa a reshen bishiya. Yakan riƙe reshe da ƙarfi, yana waƙa cikin sauti mai taushi, yana nuna ƙarfi da kuzari. Wannan waƙa ce da ake ɗauka a matsayin “kiran soyayya” a duniyar tsuntsaye, domin tana taimaka wa mace ta gane halin namijin da take iya zaɓa a matsayin abokin haihuwa.
Ɗawisu na saka ƙwayaye da dama
Da zarar mace ta amince da namiji, suna haɗuwa su gina gida tare, gida mai siffar ƙwallo ko zobe, wanda yawanci suke ratayawa a reshen bishiya mai tsayi. Wannan gida ana yin sa ne da ciyawa, ƙananan rassan bushiya, ganyaye, da furanni, sannan ana lullube shi da tarkacen tsirrai domin ya zama mai sanyi da kariya. Wannan tsarin gini yana nuna ƙwarewar ɗawisu wajen tsare iyalinsa daga maƙiya da sauyin yanayi.
Macen tana saka ƙwai guda uku zuwa hudu, masu launin fari ko rawaya mai ɗan baki. Namiji da mace duka suna yin zaman kwanci don tabbatar da cewa ƙwayayen sun samu zafi daidai gwargwado. Bayan kwanaki 12 zuwa 15,’ya’yan kan fara fitowa, sannan sukan fara neman abinci cikin ƙaramin lokaci.
Iyayen sukan ciyar da su da ƙwari da ‘ya’yan itatuwa, suna ba zu abinci a baki sau da dama a rana. Bayan makonni biyu zuwa uku,’ya’yan tsuntsayen sukan fara koyon tashi da kansu, sannan a hankali su bar gidan su shiga dazuzzuka don rayuwar ƙashin kansu. Wannan tsarin haihuwa yana nuna tsari, kulawa, da haɗin kai a cikin jinsin ɗawisu, abin da ya bambanta shi da wasu tsuntsaye masu sakaci da ƙwai.
Muhimmancin ɗawisu
Ɗawisu yana taka muhimmiyar rawa ta fuskar muhalli, al’ada, nishaɗi, da ilimi, wanda ke tabbatar da cewa tsuntsaye irin wannan suna da ƙima fiye da abin da ake iya gani tare da su.
A fannin muhalli
A fannin muhalli, ɗawisu yana taimakawa wajen yaɗa tsabar hatsi ta hanyar cin ‘ya’yan itatuwa da zubar da ƙwayar irinsu a wasu wuraren. Wannan aiki yana haifar da sabbin tsirrai da bishiyoyi, wanda ke da matuƙar muhimmanci wajen ɗorewar dazuzzuka da shuke-shuke. Bugu da ƙari, yana rage yawaitar ƙwari masu cutarwa ga tsirrai saboda yawan cin da yake yi gare su, wanda hakan ke taimaka wajen daidaita tsarin halittu.
A fannin al’adu
A al’ada, Hausawa suna ɗaukar ɗawisu a matsayin tsuntsu mai albarka da kyan gani. A wasu yankuna, idan aka ji sautin ɗawisu da safe kusa da gida, ana ɗaukar hakan a matsayin alamar zuwan sa’a ko bako. Wannan imani ya samo asali ne daga tsarin rayuwar ɗawisu da yadda muryarsa ke da nutsuwa da salo. Bugu da ƙari, ana ganin cewa tsuntsaye masu waƙa irin ɗawisu suna kawo farinciki da kwanciyar hankali a muhallin da suke.
A fannin nishadi
A fannin nishaɗi, ɗawisu yana daga cikin tsuntsaye da ake jin daɗin sautin kukansu. Muryarsa tana kawo nutsuwa, musamman da safe lokacin da rana take fitowa. Mutane da dama suna jin daɗin zama kusa da wurin da yake don sauraron waƙarsa, musamman a lambuna da karkara.
A fannin ilimi
A ilimi kuma, ɗawisu yana da matuƙar amfani ga masu nazarin halittu da kimiyyar dabbobi, domin ana amfani da shi wajen binciken hanyoyin sadarwar tsuntsaye, tsarin sauti, da ilimin ɗabi’un haihuwa. Haka kuma, ana amfani da sautin kukansa wajen koyar da ɗalibai game da bambancin sautuka a duniyar tsuntsaye.
Saboda haka, muhimmancin Ɗawisu ya zarce kyawun launinsa da wakarsa. Yana da tasiri mai zurfi a muhalli, al’ada, da ilimi, ya zama wani ginshiƙi na daidaiton halittu da kyawun rayuwar ɗan Adam da dabba a doron ƙasa.
Matsayin al’adu da imani
A cikin al’adun Hausawa, ɗawisu ba wai tsuntsu ba ne kawai, har ma yana ɗauke da wani sako na ruhi da imani. Yawancin mutane suna danganta fitowarsa ko kukansa da wasu abubuwan da ke faruwa a rayuwar yau da kullum.
Misali, idan ɗawisu ya yi kuka da safe a kusa da gida, ana ɗauka cewa wannan alama ce ta alheri, musamman ma zuwan bako ko samun wani kyakkyawan labari. Wannan fahimta ta samo asali ne daga dogon lokaci na lura da ɗabi’un tsuntsun a cikin al’umma.
A wasu yankuna kuwa, ana ganin cewa idan ɗawisu ya yi kuka cikin dare, yana nuna wani sauyi na yanayi, musamman canjin daga rani zuwa damina. Wannan ya haɗu da imanin Hausawa na gargajiya cewa dabbobi da tsuntsaye suna da ikon lura da abubuwan da idanun ɗan Adam ba sa iya gani.
Bugu da ƙari, ana ɗaukar ɗawisu a matsayin tsuntsu mai albarka saboda ana cewa idan aka ji kukansa a lokacin da ake fatan samun ruwan sama ko amfanin gona, hakan yana nuni da cewa lokaci mai albarka ya iso. Wasu kuma suna ganin cewa sautin ɗawisu yana tunatar da mutane su yi tunani, su kasance cikin natsuwa, domin muryarsa tana da laushi da nishaɗi. Wannan ta sa ɗawisu ya zama ɓangare na imani da tunanin al’ummar Hausawa.
Manazarta
BirdLife International. (2023). African Golden Oriole Oriolus auratus – Species Factsheet.
NH PBS. (n.d.). “Oriolidae – Old World orioles, figbird.” Wildlife Journal Junior.
National Geographic Society. (2022, September 5). Orioles: Colorful songbirds of Africa.
Wiley. (2010). “Phylogeny and biogeography of Oriolidae (Aves: Passeriformes).”
Sharuɗɗan Editoci
Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.
Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.