Kaska

Kaska ƙananan ƙwari ne masu shan jini daga jikin dabbobi da mutane. Suna cikin rukunin Arachnida, wato rukuni ɗaya da gizo-gizo da ƙudan zuma na teku, amma kaska ba su da fika-fikai ko gashi. Ana kiransu ticks a turance, kuma suna daga cikin dabbobin da ke rayuwa ta tsarin parasitism, wato rayuwar tsotsar jini daga wani halittar don samun abinci. A duniya, kaska suna daga cikin manyan matsalolin da ke shafar kiwon lafiya da kiwon dabbobi, saboda su ne manyan hanyoyin yaɗa wasu cututtuka kamar Lyme disease, babesiosis, da zazzaɓin Q fever. A Najeriya, kaska suna da yawa musamman a yankunan karkara inda ake kiwon shanu, tumaki, awaki, da karnuka, kuma suna haddasa matsalolin tattalin arziki da na lafiya ga jama’a gabaɗaya.

Siffofi da ɗabi’un kaska

Kaska ƙananan halittu ne masu ƙafafu huɗu a lokacin da suka kai balaga, suna cikin rukuni ɗaya da gizo-gizo (Arachnida). Jikinsu yakan kasance zagaye ko ɗan faɗi kamar ƙwai, kuma suna da launin da ke bambanta kama daga ruwan kasa zuwa baki ko ja, gwargwadon jinsinsu, yanayin muhalli, da abincin da suke ci ko sha. Kaska ba su da fika-fikai, kuma ba sa iya tsalle ko tashi; suna dogara ne da iya rarrafe da mannewa sosai a jikin wanda suke tsotsar jini daga gare shi.

Fatar jikinsu tana da ƙarfi da kauri, musamman ga nau’in da suke cikin rukuni na Ixodidae (hard ticks). Wannan fata tana kare su daga bushewa ko matsanancin yanayi. A gefe guda, wasu nau’ikan da ke cikin rukunin Argasidae (soft ticks) suna da fata mai laushi, wadda ke ba su damar shan jini cikin sauƙi da kuma ɓuya cikin wurare masu inuwa.

Ta fuskar tsarin jikinsu, kaska suna da ƙaramin kai da baki mai ƙarfi wanda ake kira capitulum, wanda ke ɗauke da hakoran da suke amfani da su wajen huda fata. A lokacin da suka huda fata, suna fitar da wani sinadari mai kamawa da mannewa wanda ke taimaka musu su maƙale sosai a jiki ba tare da sauka ba. Har ila yau, suna fitar da wasu sinadarai masu hana jini daskarewa da kuma rage raɗaɗi, don haka mai kaska baya jin cewa an cije shi.

Kaska suna da matakai huɗu na rayuwa:

• Ƙwai: Kaska mace tana iya yin ƙwai fiye da dubu ɗaya a lokaci guda a cikin ciyayi ko cikin ƙasa mai danshi.
• Larva: Bayan makonni, ƙwan suna fashewa su zama ƙananan larvae masu ƙafafu shida.
• Nymph: Bayan larva ta sha jini daga wata dabba, tana sauya fata ta koma nymph mai ƙafafu takwas.
• Babbar kaska (Adult): A wannan mataki ne kaska ke haihuwa bayan ta samu cikakken abinci daga jini.

Dukkan waɗannan matakai suna buƙatar jini domin ci gaba. Idan kaska ta sha jini sosai, jikinta yakan kumbura fiye da yadda take, har ta zama kamar ƙwallo. Duk da ƙarancin girmansu, suna da ƙarfin jure matsanancin yanayi har suna iya rayuwa tsawon watanni ko ma shekara ba tare da samun abinci ba. Wannan ƙarfin juriya yana sa su zama ɗaya daga cikin ƙwari mafi wahalar kawarwa daga muhalli.

A wasu lokuta, kaska mace ce kaɗai ke tsotsar jini domin ta samar da ƙwai, yayin da namiji yake ɗan sha kaɗan kawai kafin yin jima’i da ita. Haka kuma, wasu jinsunan kaska suna iya rayuwa shekaru da dama idan yanayi ya dace da su, musamman a wuraren da dabbobi ke yawan taruwa.

Ire-iren kaska

Kaska sun kasu kashi biyu ne na asali dangane da tsarin jikinsu da halayensu na rayuwa:

Kaska masu fata mai kauri (Hard ticks)

Waɗannan kaskoki su ne mafi yawan yaɗuwa a duniya da kuma a Najeriya. Suna da fata mai tauri a bayan jikinsu wanda ake kira scutum, wanda ke kare jikinsu daga rauni. Suna manne wa fata na tsawon kwanaki da yawa kafin su cika da jini, sannan su fice. A wannan lokacin suna iya yaɗa ƙwayoyin cuta zuwa cikin jinin dabba ko mutum.
Misalan hard ticks sun haɗa da nau’o’in:

• Rhipicephalus appendiculatus: waɗanda ke haddasa cutar east coast fever ga shanu.
• Amblyomma variegatum: waɗanda ake kira tropical bont tick, suna haddasa ciwon fata da kumburi.
• Hyalomma truncatum: waɗanda ke iya ɗaukar ƙwayar rickettsia aeschlimannii da ke haddasa zazzabi ga mutane.
• Boophilus decoloratus: waɗanda sukan shafi shanu da tumaki, suna haddasa babesiosis da anaplasmosis.

Kaska masu fata mai laushi (Soft ticks)

Waɗannan nau’i suna da fata mai laushi kuma ba su da kariya mai tauri a bayan jikinsu. Suna shan jini na ɗan gajeren lokaci, amma suna iya komawa wurin shan jinin akai-akai. Suna rayuwa ne a cikin ramuka, duwatsu, ko cikin garken dabbobi. Suna da ƙarfin jure yunwa, kuma suna iya rayuwa shekaru da dama ba tare da abinci ba.

A Najeriya, kaska masu fata mai laushi sun fi yawaita a wuraren da ake kiwon tumaki da awaki, musamman a yankunan da ke da ƙasa mai tsakuwa-tsakuwa da zafi.

Binciken kimiyya ya nuna cewa waɗannan nau’o’in kaska suna da alaƙa kai tsaye da yanayin muhalli da yanayin zafi. A Arewa maso Gabas da Arewa maso Yamma na Najeriya, inda ake da ciyayi masu yawa da yanayi mai ɗumi, kaska suna samun yanayi mai kyau na rayuwa da haifuwa. A yankunan Kudancin Najeriya kuwa, yawan ruwan sama yana rage yaɗuwar su, amma nau’o’in da ke iya jure danshi sukan rayu.

Wasu daga cikin nau’o’in da ke Najeriya suna da alaƙa da cututtuka masu hatsari ga mutane, musamman Rhipicephalus da Amblyomma waɗanda ke yaɗa ƙwayoyin cuta masu kama da Rickettsia, Babesia, da Anaplasma. A saboda haka, masana kiwon lafiya da dabbobi suna ɗaukar wannan rukuni a matsayin abin lura sosai wajen kula da lafiya.

Muhallin da kaska ke rayuwa

Kaska suna rayuwa ne a wuraren da suke da iska da ciyayi masu yawa, inda dabbobi suke yawan wucewa. Suna da ƙarfin jure yanayi mai sanyi ko zafi sosai, kuma suna ɓuya a ƙasan ciyayi ko ƙasan duwatsu. A lokacin rani, suna yawan neman inuwa, yayin da a lokacin damina suke yawaita saboda danshin ƙasa da wadataccen abinci daga dabbobi.

Abincinsu da yadda suke zuƙar jini

Kaska ba su da abinci iri-iri kamar wasu kwari, domin abincinsu guda ɗaya ne shi ne jini. Wannan ɗabi’a ta sa su zama ɗaya daga cikin ƙananan halittu masu dogaro da jini wajen rayuwa. Kaska na iya gane inda za su sami abinci ta amfani da ƙanshi, zafin jiki, da numfashin dabba ko mutum. Da zarar sun isa wurin da za su tsotsi jini, suna amfani da haƙoransu na musamman waɗanda suke kama da ƙugiya don su huda fata cikin sauƙi.

Bayan sun huda fatar dabba ko mutum, suna fitar da wani sinadari mai hana jini daskarewa, wanda ke sa jinin ya ci gaba da gudana ba tare da ya tsaya ba. Wannan sinadarin kuma yana rage jin zafi ga wanda ake tsotsa, don haka ba a cika sanin an ciji mutum ba sai daga baya. Kaska kan ci gaba da tsotsar jini har sai sun cika cikinsu, sannan su sauka daga jiki su tafi don hutawa ko haihuwa.

Wannan tsarin shan jini yana da hatsari saboda a lokacin tsotsar jinin, kaska kan iya yaɗa ƙwayoyin cuta daga dabba ɗaya zuwa wata, ko daga dabba zuwa mutum. Wannan shi ne dalilin da ya sa ake danganta kaska da yaɗuwar cututtuka masu haɗari a fannin lafiyar mutane da dabbobi.

Illolin kaska ga mutane da dabbobi

Kaska suna daga cikin manyan ƙwari masu haddasa matsala ga lafiyar mutane da dabbobi a duniya baki ɗaya, musamman a yankunan da ke da yanayi mai zafi da ciyayi masu yawa. Illolin su suna bambanta, amma galibi suna haifar da ciwon jiki ƙaiƙayi, kumburi, da yaɗuwar cututtuka.

A jikin mutum, cizon kaska kan jawo ƙaiƙayi mai tsanani, kumburi, zubar jini, ko kamuwa da cuta. Wasu lokuta, idan mutum ya ɗauki ƙwayar cuta daga kaska, zai iya samun zazzabi, ciwon kai, ciwon ƙashi, da sauran alamomin cututtuka irin su African tick-bite fever da zazzaɓin Q fever. Waɗannan cututtuka an tabbatar da kasancewarsu a Najeriya ta hanyar binciken jami’o’i da cibiyoyin kiwon lafiya.

A dabbobi kuwa, kaska suna haddasa babban hasara ga manoma da masu kiwon dabbobi. Sukan tsotsi jinin dabbobi da yawa, wanda ke haifar da zubar jini, rashin kuzari, da ƙarancin abinci a jiki. Ga shanu da tumaki, kaska suna iya rage yawan ruwan nono, hana su ƙara nauyi, da lalata naman su. Haka kuma, suna iya yada ƙwayoyin cututtuka kamar babesiosis da anaplasmosis waɗanda ke janyo rauni ko macewar dabbobi.

Ga karnuka, kaska na haddasa cuta mai haɗari wadda ake kira canine babesiosis, wacce ke jawo zazzabi, rawar jiki, rashin kuzari, da sau da yawa har mutuwa. Wannan cuta ta yadu sosai a Najeriya, musamman a cikin karnukan gida.

Saboda haka, kaska ba kawai cizonsu ke da illa ba, har ma da ƙwayoyin cuta da suke ɗauke da su waɗanda ke iya yaduwa zuwa ga mutane da dabbobi. Wannan ya sa ake ɗaukar su a matsayin ɗaya daga cikin mafi hatsarin kwari a duniyar kiwon lafiya da kiwon dabbobi.

Cututtukan da kaska ke yaɗawa

Kaska ba kawai kwari ne masu tsotsar jini ba, har ila yau suna yaɗa cututtuka daga dabba zuwa dabba, ko daga dabba zuwa mutum. A lokacin da suke tsotsar jini, suna iya ɗaukar ƙwayoyin cuta ko ƙwayoyin protozoa daga jikin mai cuta, sannan su yada ga wani. Wannan ya sa suke da matsanancin tasiri ga lafiyar mutane da dabbobi.

Wasu daga cikin manyan cututtukan da kaska ke yadawa sun haɗa da:

• Zazzaɓin Q Fever

Wannan cuta tana haddasuwa ne ta ƙwayar Coxiella burnetii. Tana yaduwa daga dabbobi zuwa mutane ta hanyar kaska, ko kuma ta hanyar shakar ƙurar da ke ɗauke da ƙwayar cutar daga fitsari ko baya-hayar dabbobin da kaska suka tsotsa. Alamominta sun haɗa da zazzabi, ciwon kai, ciwon ƙashi, da rashin kuzari, kuma tana iya zama mai tsanani ga masu raunin garkuwar jiki.

• Babesiosis

Babesiosis cuta ce mai kama ƙwayoyin jajayen jini, wacce kaska ke yadawa. Ana kamuwa da ita a cikin dabbobi da mutane. Tana janyo zazzabi, raunin jiki, da gajiya, kuma a lokuta masu tsanani, tana iya haifar da zubar jini da lalacewar hanta. Wannan cuta ta fi yawaita a cikin shanu da karnuka a Najeriya.

• Anaplasmosis

Anaplasmosis cuta ce da kaska ke yadawa wadda ke lalata ƙwayoyin jajayen jini a jikin shanu. Dabbobin da suka kamu da ita sukan nuna alamomin kamar rashin kuzari, zazzabi, da rashin ci, sannan sukan rasa nauyi. Idan ba a kula da cutar ba, tana iya kaiwa ga macewar dabbobi da dama, abin da ke janyo babban asara ga manoma da masu kiwo.

• Theileriosis

Wannan cuta ce da kaska ke yadawa, wadda ta fi shafar shanu musamman a yankunan Arewa maso Gabas na Najeriya. Ana kiran ta wasu lokuta da suna East Coast fever. Tana haddasa zazzabi mai tsanani, kumburin wuyan dabbobi, da raunin jiki, sannan tana iya kashe dabbobin cikin ƙanƙanin lokaci.

Tick-borne Relapsing Fever

Wannan cuta kuwa kaska masu laushi (soft ticks) ne ke haddasawa. Tana haifar da zazzabi mai naci, wanda ke ci gaba da dawowa bayan ɗan lokaci. Mutane masu wannan cuta kan fuskanci ciwon kai, gumi, rawar jiki, da jin rauni. Idan ba a kula da ita da magani ba, tana iya zama barazana ga rayuwa.

A Najeriya, binciken kimiyya daga Jami’ar Maiduguri, Ahmadu Bello University Zaria, da wasu cibiyoyin bincike ya tabbatar da yawaitar waɗannan ƙwayoyin cuta a cikin kaska da ke yankunan Arewa, musamman a cikin jihohin Borno, Yobe, Bauchi, Kaduna, da Sokoto. Wannan ya nuna cewa kaska suna da babbar rawar da suke takawa wajen yaɗa cututtuka masu tsanani a cikin al’umma da ɓangaren kiwo.

Rigakafi da hanyoyin kawar da kaska

Rigakafin kaska yana da matuƙar muhimmanci ga lafiyar mutane da dabbobi, musamman ma a ƙasashe irin su Najeriya, inda noma da kiwo ke da muhimmanci ga tattalin arziki. Don magance matsalar kaska, ana buƙatar haɗin kai tsakanin masu kiwon dabbobi, jami’an kiwon lafiya, da hukumomin gwamnati. Rigakafin ya haɗa da matakai na gargajiya da na zamani waɗanda ake amfani da su don rage yaduwar kaska da cututtukan da suke haddasawa.

Feshin magungunan kashe ƙwari

Wannan ita ce hanya mafi amfani wajen kashe kaska daga jikin dabbobi da kuma muhalli. Ana yin feshi da magunguna jikin shanu, tumaki, awaki da karnuka. Wadannan magunguna suna kashe kaska da ke manne a fata, tare da hana sabbin kaska su sake shiga. Duk da haka, amfani da su akai-akai na iya jawo ƙarfin juriya (resistance) a cikin kaska, saboda haka ana bukatar kulawa da daidaitaccen amfani da su.

Tsaftace muhalli

Kaska suna rayuwa ne a wurare masu ciyayi da duwatsu, inda suke samun inuwa da ɗumi. Saboda haka, tsaftace filayen kiwo, yanke ciyayi, da share duwatsu na taimakawa wajen hana kaska samun mafaka. Haka nan, ana buƙatar masu kiwo su guji tara dabbobi da yawa a wuri ɗaya, domin hakan yana ƙara yawan yaduwar kaska cikin sauƙi.

Bincikar dabbobi akai-akai

Yin bincike da duba dabbobi lokaci-lokaci yana taimakawa wajen gano kaska tun kafin su haifar da illa ko yada cuta. Idan an gano su da wuri, ana iya cire su da hannu ta hanyar amfani da safar hannu da kayan kariya. Wannan hanya tana rage haɗarin yaduwar cututtuka kamar babesiosis da anaplasmosis a cikin kiwo.

Kula da lafiyar karnuka da dabbobin gida

Karnuka da kyanwa suna daga cikin dabbobin da kaska ke yawan kamuwa da su. Don haka, yana da muhimmanci a wanke su da sabulun kashe ƙwari, da kuma yin allurar rigakafi da likitan dabbobi ya amince da ita. Haka nan, ana iya amfani da tick collars ko spot-on treatments da ke hana kaska mannewa a jikinsu.

Kula da mutane

Mutanen da ke aiki a gonaki ko wuraren kiwo, musamman masu makiyaya, ya kamata su rinka amfani da safar hannu, takalman kariya, da tufafin da ke rufe jiki. Bayan kammala aiki, su wanke jikinsu da kyau, sannan su bincika ko akwai kaska a jikinsu. Idan aka sami cizo daga kaska, ya kamata a nemi likita nan da nan don magani da rigakafi kafin cuta ta yadu.

Muhimmancin bincike da lura da kaska a fannin kimiyya da kiwon lafiya

Bincike game da kaska yana da matuƙar muhimmanci a fannin kimiyyar halittu (biology) da kiwon lafiya (veterinary da medical science). Kaska suna ɗaya daga cikin manyan hanyoyin yaɗuwar cututtuka, saboda haka sanin halayensu da yanayin rayuwarsu yana taimaka wa masana wajen tsara dabarun kare lafiyar dabbobi da mutane.

A Najeriya, cibiyoyi da dama suna taka muhimmiyar rawa wajen wannan aiki, kamar:

• National Veterinary Research Institute (NVRI), Vom, wanda ke gudanar da bincike kan cututtukan dabbobi da hanyoyin magance su.
• Nigerian Centre for Disease Control (NCDC), wanda ke lura da cututtukan da ke iya yaduwa daga dabbobi zuwa mutane (zoonotic diseases).
• Haka kuma, jami’o’i irin su Ahmadu Bello University, Zaria, da University of Maiduguri suna gudanar da bincike kan nau’o’in kaska da ƙwayoyin cuta da suke ɗauke da su.
• Wadannan bincike suna taimakawa wajen gano sabbin nau’o’in kaska, fahimtar juriya ga magunguna, da kuma kirkirar sabbin rigakafi da magunguna don yaƙar su.

Manazarta

Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2024, May 15). Ticks and tickborne diseases. 

National Veterinary Research Institute (NVRI). (2023, August 10). Tick infestation and control in Nigeria.

Nigerian Centre for Disease Control (NCDC). (2023, September 5). Q fever and tick-borne infections in Nigeria. 

University of Maiduguri Department of Veterinary Microbiology. (2023, October 8). Survey of tick-borne pathogens in Northern Nigeria.

Walker, A. R., & Olwage, A. (2022, June 12). Tick species and distribution in West Africa. Veterinary Parasitology Journal, 315(7), 112:119.

Sharuɗɗan Editoci

Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.

Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.