Kira

Sana’ar ƙira wata tsohuwar sana’a ce ta gargajiya a ƙasar Hausa wadda ta shafi narkar da ƙarfe da sarrafa shi domin samar da kayayyakin amfani na yau da kullum da kuma na kasuwanci. Tun daga al’ummomin farko har zuwa zamanin daular Hausawa, ƙira ta kasance wata sana’a da ta tabbatar da ci gaban rayuwar Hausawa.

A ma’anar da CNHN (2006:245) ta bayar, an bayyana ƙira da cewa “narke ƙarfe da sarrafa shi don samar da ma’aikaci kamar fartanya ko galma.” Wannan ma’anar ta nuna a fili cewa sana’ar ƙira ta fi shahara wajen samar da kayan aikin noma da na amfani a gida. Bugu da ƙari, ma’anar ta ci gaba da cewa tana iya ɗaukar ma’anar haɗa ƙarafa da wasu abubuwa domin samar da manyan na’urori irin su mota, keke, injin niƙa, ko jirgin sama. Wannan ya nuna cewa ƙira ba wai ƙaramin aiki ba ne, domin tana da alaƙa da asalin masana’antu na zamani.

A wata mahangar, an bayyana ƙira a matsayin “sana’a ce ta sarrafa ƙarfe da itace don samar da ma’aikaci.” Wannan ya nuna cewa ba ƙarfe kaɗai ake amfani da shi ba, har ma da itace, musamman wajen ƙirƙirar kayan aiki kamar magirbi, wanda raminsa na ƙarfe ne amma hannu ko baka na itace ake ɗaure masa.

Daga cikin waɗannan ma’anoni, ana iya cewa ƙira tana da fuskoki biyu: fuskarta ta gargajiya wadda ta shafi noma da farauta, da kuma fuskarta ta ƙera kayan ado da kuma na’urori.

Tarihin sana’ar ƙira a ƙasar Hausa

Sana’ar ƙira tana daga cikin tsoffin sana’o’in da Hausawa suka gada tun kafin zuwan Turawa da kuma zuwan boko. A cikin al’ummar Hausa, maƙera sun kasance suna da matsayi na musamman, domin su ne suke samar da makaman yaƙi da kayan aikin noma. Misali, a zamanin Daular Kano, sarakuna suna da maƙera na fadarsu da ke ƙera takubba, garkuwa, da kuma kayan noma da ake rarraba wa manoma. Wannan ya nuna cewa ƙira tana da alaƙa da tattalin arzikin al’umma.

A garuruwa, akwai kasuwanni da ake ware wa maƙera wurin gudanar da sana’a. Akwai unguwannin da ake kira Unguwar Maƙera, inda yawancin mutane suka zauna tun fil’azal domin gudanar da wannan sana’a. Misali, a Kano akwai Unguwar Maƙera wadda ta shahara wajen ƙera fatanya da lauje. A Katsina kuma, akwai wuraren da aka san su da ƙera takobi da garkuwa, wanda ake amfani da su wajen yaƙi a lokacin yaƙe-yaƙe.

Haka kuma, a garin Maraɗi na Jamhuriyar Nijar, maƙera sun yi suna wajen ƙera kayan ado daga azurfa da kuma zinariya. Waɗannan kayan ado ana kai su kasuwanni kamar na Kano, Katsina da Zariya domin sayarwa.

A tarihin jihadin Shehu Usmanu Ɗanfodiyo, maƙera sun taka muhimmiyar rawa wajen ƙera makaman yaƙi. Takobi da garkuwa da aka yi amfani da su wajen jihadi yawanci an samo su ne daga ƙasar Hausa ta hannun maƙera. Wannan ya nuna cewa ƙira ba kawai sana’a ce ta yau da kullum ba, har ma ta taka rawa wajen kafa daular Musulunci a arewacin Najeriya.

Kayan aikin ƙira

Domin gudanar da sana’ar ƙira, maƙera na amfani da wasu muhimman kayan aiki. Waɗannan kayan aikin suna da nau’o’i daban-daban, kuma kowanne yana da amfaninsa.

• Masko

Masko ƙarfe ne mai ɗan tsawo wanda yake da faɗin kai, ana amfani da shi wajen dukan ƙarfe domin a shimfiɗa shi. Yana kama da masaba, amma bambancinsu shi ne masko yana da faɗin kai fiye da masaba. Idan aka kawo ƙarfen fartanya daga wuta, ana amfani da masko wajen bubbuga shi har sai ya yi faɗi yadda ake so.

• Hantsaki

Hantsaki ko awartaki kuma yana kama da almakashi. Ainihin amfanin sa shi ne a riƙewa da ɗauko ƙarfe mai zafi daga wuta. Misali, idan aka narko ƙarfen wuka, za a ɗauke shi da hantsaki a ajiye shi kan uwar makera domin a ci gaba da bugawa.

• Kurfi

Kurfi ƙarfe ne mai faɗin kai da baki wanda ake amfani da shi wajen gutsuttsura ko datse ƙarfe. Misali, idan ana so a raba ƙarfe gida biyu kafin a fara sarrafawa, sai a yi amfani da kurfi.

• Matsoni

Matsoni kuma karfen huda ne. Ana amfani da shi wajen yin ramuka a jikin ƙarfe. Misali, lokacin da ake ƙirƙirar fatanya, sai a yi amfani da matsoni wajen huda ramin da za a saka ƙota.

• Turmi

Turmi a wajen maƙera shi ma ƙarfe ne mai ƙarfi wanda ake shimfiɗa ƙarfe a kai domin huda shi da matsoni.

• Madoshi

Madoshi kayan aiki ne guda biyu: akwai babba da ƙarami. Ana amfani da shi wajen huda ƙofa ko wajen yin ramuka a cikin kayan noma kamar magirbi. Misali, lokacin da ake ƙirƙirar magirbi, madoshi kan taimaka wajen huda ramin da za a ɗaure igiya ko ƙarfe a ciki.

• Magagri

Magagari wani ƙarfe ne mai faɗi wanda yake da kurzunu a jikinsa. Ana amfani da shi wajen wasa ƙarfe domin ya yi santsi da kaifi. Idan aka ƙirƙiri wuƙa ko takobi, sai a yi amfani da magagari domin gyara gefensa ya yi kaifi.

• Kalamba

Kalamba ƙarfe ne mai kaifi da mariƙai biyu. Ana amfani da shi wajen datse ƙarfe da ya yi tsatsa ko ya yi baki. Misali, idan lauje ya yi baki, sai a yi amfani da kalamba domin ya sake yin haske.

• Gizago

Akwai kuma gizago, ƙarfe mai kaifi da ake makala shi a wata ƙotar itace domin a sassaƙa wasu siffofi a jikin ƙarfe.

• Gawayi

Wani babban abu cikin kayan aikin ƙira shi ne gawayi, wanda ake hura wuta da shi. Gawayin ƙirya ko na ya fi kyau, domin ba ya ƙonewa da wuri.

• Zugazugi

Zugazugi wani abu ne kamar jaka da ake cike shi da iska, ana riƙe shi da hannaye biyu, ana buɗewa da rufe shi domin fitar da iska zuwa bakin wuta. Misali, idan ana ƙera takobi, sai a yi ta amfani da zugazugi domin ƙara rura wuta.

• Turu da makata

Akwai kuma turu na makera, wato wurin da ake zuba gawayi da wuta. Sai kuma maka ko makata, ƙarfen da ake zura shi a makogwaron uwar makera domin ya riƙe wuta kada ta watse. Tubalan bakin wuta kuma su ne tubalin da aka yi daga ƙasa aka busar da shi domin su riƙe zafi.

Waɗannan kayayyaki ne da suke tabbatar da gudanar sana’ar ƙira cikin tsari da nasara.

Yadda ake koyon sana’ar ƙira

Koyon sana’ar ƙira a ƙasar Hausa al’ada ce wadda take gudana daga iyaye zuwa ga ‘ya’ya. Yaro yakan fara koyon sana’ar ne daga ƙuruciyarsa ta hanyar taimaka wa iyayensa wajen hura wuta da zugazugi. Wannan shi ne matakin farko da ke ba shi damar fahimtar muhimmancin kayan aiki da kuma matakan gudanar da sana’ar.

Bayan ya saba da wannan aiki, zai fara koyon yadda ake riƙe ƙarfe da hantsaki, sannan a koya masa yadda ake bugawa da masko ko masaba. A hankali, za a koya masa yadda ake amfani da kurfi wajen gutsuttsura ƙarfe, sannan ya fara gwaji da kansa.

Al’adar koyarwa ta gargajiya ba ta bari yaro ya yi kuskure ba tare da gyara ba. Duk lokacin da ya yi wani kuskure, sai maigidan sana’a ya gyara shi da kansa. Ta haka ne yaron kan zama gogaggen maƙeri.

Tsarin aiwatar da ƙira

Tsarin aiwatar da ƙira ba abu ne mai sauƙi ba, domin yana buƙatar ƙwarewa da haƙuri. A da can, ana fara aikin ne da nemo tama daga wuraren da ake tono shi. Wannan tamar ita ake sarrafa ta da wuta har sai ta narke. Ana rura wutar ne da gawayi da zugazugi har sai tama ta yi kumfa.

Bayan haka, sai a ware kumfar a sami ƙarfe tsantsa. Wannan ƙarfen ake ci gaba da bugawa da kurfi da masko, a shimfiɗa shi, a lauyar da shi har sai ya zama abin amfani. Misali, idan ana ƙirƙirar magirbi, sai a zuba ƙarfen a kan uwar makera, a bubbuga shi har sai ya yi fadi, sannan a yi masa rami da matsoni. Bayan haka, sai a saka ƙota. Idan kuma ana ƙirƙirar wuƙa, sai a bubbuga ƙarfen a siffar lebur, sannan a yi amfani da magagari domin ya yi kaifi.

Muhimmancin sana’ar ƙira

• Muhimmancin sana’ar ƙira a cikin al’ummar Hausa yana da faɗi sosai. Ita ce ke samar da kayan noma kamar fartanya, galma, lauje da magirbi, waɗanda suke taimakawa wajen bunkasar noma.
• Haka kuma tana samar da makamai irinsu takobi, garkuwa, bindiga da wuka, waɗanda suka kasance ababen kariya ga Bahaushe a da.
• A fannin sufuri, ƙira ta bayar da gudummawa wajen ƙirƙirar kekuna da kuma wasu sassan motoci.
• A fannin kayan ado kuma, ta bayar da damar ƙirƙirar zobba, abin wuya, da sauran kayan kwalliya daga ƙarfe mai daraja kamar azurfa da zinariya.

Matsayin sana’ar ƙira a yau

A zamanin yau, sana’ar ƙira ta sami koma baya saboda shigowar masana’antu da injina na zamani. Yawancin kayan aikin noma da ake shigowa da su daga ƙasashen waje sun maye gurbin na gargajiya. Duk da haka, har yanzu akwai wasu yankuna da ake ci gaba da gudanar da ƙira ta gargajiya, musamman a karkara, inda ake buƙatar kayan noma na gargajiya.

Matsayin maƙera a al’ummar Hausawa

Maƙera ba talakawa marasa daraja ba ne a cikin al’ummar Hausawa. A da, sukan kasance cikin rukuni na musamman, suna da wurin zama na kansu da kuma kasuwanci da aka san su da shi. Duk da haka, wasu al’adu sun ɗauki maƙera a matsayin rukuni mai ban tsoro saboda hulɗarsu da wuta da ƙarfe, wanda wasu suka danganta da sihiri ko aljanu.

Duk da waɗannan al’adu, ba a taɓa musanta muhimmancin maƙera ba. Su ne suka sa Hausawa suka ci gaba a fannoni da dama. Alal misali, ba za a iya yin noma ba tare da fartanya da lauje ba. Haka kuma ba za a iya yin yaƙi ba tare da takobi da garkuwa ba.

Rawar sana’ar ƙira a yau

A yau, duk da cewa kayan aiki na zamani sun fi karɓuwa, sana’ar ƙira ta gargajiya har yanzu tana da muhimmanci a yankunan karkara. A wasu ƙauyuka na Kano, Katsina, Sokoto da Zariya, maƙera har yanzu suna ƙera fartanya, lauje, magirbi da sauran kayan aikin noma da ake amfani da su a gonakin noma.

A fannin kayan ado, akwai maƙera da ke ci gaba da sarrafa azurfa da zinariya domin samar da zobba, abin wuya, da sauran kayan kwalliya. Waɗannan kayayyaki har yanzu ana amfani da su a bukukuwan aure, suna kuma ƙara wa al’adun Hausa armashi.

Masana tarihi da masu kishin al’adu suna ta ƙoƙarin kira da a farfaɗo da wannan sana’a ta gargajiya. Wasu kungiyoyi na al’adu da gwamnati suna shirin kafa cibiyoyi da makarantu da za su koyar da sana’ar ƙira a matsayin wani fanni na fasaha da ke haɗa ilimin gargajiya da na zamani.

Ƙalubalen sana’ar ƙira

Ƙalubalen da ke fuskantar sana’ar ƙira a yau sun haɗa da ƙarancin kayan aiki na zamani, rashin tallafi daga gwamnati, da kuma rashin sha’awar matasa wajen koyon sana’ar. Duk da haka, masana tarihi da masu kishin al’adu suna ƙara kira da a ci gaba da raya wannan sana’a a matsayin alamar ci gaban Hausawa tun fil’azal.

Manazarta

Aliyu, A. B., Yunusa, H., & Adamu, A. A. (2008). Investigative study of archaeo-metallurgy of Katsina State. Continental Journal of Engineering Sciences, 3(12), 1–12.

Rambo,R.A. (2018) Nazarin Ayyukan Sana’ar Sassaƙa da Fasalolinsu a Rayuwar Hausawa. Kundin Digiri na Uku. Sashen Harsunan Najeriya. Katsina: Jami’ar Umaru Musa ‘Yar adua.

Tarihin Wallafa Maƙalar

An wallafa maƙalar 21 September, 2025

An kuma sabunta ta 21 September, 2025

Sharuɗɗan Editoci

Duk maƙalun da kuka karanta a wannan taska ta Bakandamiya, marubuta da editocinmu ne suka rubuta. Kuma kowace maƙala da aka buga ta bi muhimman matakai na tantancewa don ganin cewa bayanan dake cikinta sun inganta.

Idan kuma an ga wani kuskure a cikin kowace maƙalarmu, a sanar da mu. Za mu yi bincike sannan mu gyara gwargwadon fahimtarmu.